Gdy obejrzałem bardzo dobry film „Reguła milczenia” w reżyserii Roberta Redforda, od razu postanowiłem sięgnąć po literacki pierwowzór. Przypuszczałem, że książka, podobnie jak film, okaże się ciekawym psychologicznym thrillerem, pokazującym dramat człowieka przez długi czas żyjącego pod fałszywym nazwiskiem, który po latach znowu musi uciekać. Przy tym główny bohater nie jest pospolitym przestępcą, jak można by podejrzewać, ale byłym lewicowym ekstremistą, który w czasach wojny w Wietnamie był w awangardzie ruchu antywojennego, prowadząc działalność właściwie terrorystyczną (m. in. wysadzał w powietrze obiekty rządowe) - na pewno jednak nie szpiegowską, jak błędnie anonsuje „filmowa” okładka książki. Rozpoczynając lekturę liczyłem zwłaszcza na pogłębienie wątku historycznego, gdyż działalność ruchów lewackich w USA to temat niezbyt dobrze mi znany. Od razu powiem, że książka pod tym względem nie rozczarowuje. Pod innymi – niestety tak.

Konstrukcja „Reguły milczenia” jest naprawdę interesująca. Oto współcześnie kilka osób zdaje relację z dramatycznych wydarzeń związanych ze zdemaskowaniem dekadę wcześniej ukrywającego się głównego bohatera. Nie brakuje wątków pobocznych, licznych retrospekcji i dygresji. Poznajemy punkt widzenia samego zainteresowanego, jego rewolucyjnej wspólniczki, młodego dziennikarza, który go wytropił oraz kilku innych osób. Wszyscy oni piszą maile do przebywającej za granicą nastoletniej córki głównego bohatera, mające przekonać ją do wystąpienia w roli świadka podczas rozprawy w sprawie zwolnienia warunkowego przyjaciółki ojca. Taka konstrukcja fabuły to nic innego, jak popularna w XVIII w. „powieść epistolarna”, tyle że w uwspółcześnionym wydaniu. Ten pomysł na powieść okazuje się obecnie równie dobry jak w czasach Laclosa. Daje możliwość zderzania różnych punktów widzenia, uzupełniania i wzbogacania poszczególnych wątków, a w przypadku „Reguły milczenia” dodatkowo uzasadnia te wszystkie fragmenty, które można by określić jako „wykład dla początkujących” o ruchu antywojennym w latach 60., jakiego autorzy maili udzielają ich adresatce - a „przy okazji” także czytelnikowi.

Skoro „Reguła milczenia” jest ciekawie skonstruowaną powieścią o atrakcyjnej tematyce, to z czego wynika moje rozczarowanie? Otóż sądzę, że z ambicji. Ambicji autora, aby jego dzieło było nie do pomylenia z literaturą sensacyjną, szpiegowską etc. W literaturze rozrywkowej, tworzonej przez sprawnych rzemieślników, na ogół dominuje dialog, szybka akcja, zdania są niezbyt długie a opisy niespecjalnie szczegółowe. Neil Gordon napisał zatem thriller a rebours, w którym akcja spowalnia bardziej niż gospodarka w kryzysie, dialogów jest jak na lekarstwo, za to nad opisami, nie tylko przyrody, unosi się duch Elizy Orzeszkowej. Wszyscy bohaterowie piszą jednakowo obszernie, mało zróżnicowanym stylem, nie więc dziwnego, że ich maile liczą nawet po kilkadziesiąt stron.

Narracyjna szczegółowość tylko wtedy ma sens, gdy czemuś służy. Powieści Williama Faulknera czy rosyjskich klasyków z pewnością nie się „przegadane” - niezależnie od długości zdań czy objętości tomów. Natomiast w tym przypadku trudno doszukać się głębszego uzasadnienia tak wielkiej drobiazgowości autora. Oto mały przykład „metody” Neila Gordona: bohater ukrywa się w mieszkaniu przyjaciela (następuje opis starych mebli, linoleum na podłodze, etc.), zgłodniał. A zatem czytamy: Znalazłem kuchnię i zajrzałem do lodówki, w której leżała szara papierowa torba z jabłkami, oraz do małej spiżarki, gdzie zobaczyłem do połowy pełną butelkę z miodem [..] Umyłem nad zlewem dwa jabłka, wyszukałem nóż, pokroiłem je i zjadłem, stojąc nad stołem i maczając cząstki w miodzie...*. Cóż obchodzi córkę banalna przekąska ojca sprzed 10 lat, co w czym maczał, czym popił. Całe szczęście, że autor darował opis mycia rąk po jedzeniu (a przecież mógł napisać: później znalazłem łazienkę, gdzie pod słabo cieknącym strumieniem zimnej wody umyłem ręce. Nigdzie nie mogłem znaleźć mydła. Wytarłem ręce o nieco postrzępiony, ale wyglądający na czysty ręcznik, wiszący tuż przy zlewie na trochę przekrzywionym, drewnianym haczyku).

Czytając „Regułę milczenia” można by pomyśleć, że utalentowany pisarz zebrał materiały do powieści, stworzył jej plan i zarys postaci, ale ostateczną realizację powierzył komuś zupełnie innemu, kto zaserwował nam ciężkostrawną potrawę, w której naprawdę dobre pomysły giną pod ciężarem grafomańskiego pustosłowia.

* Cytat pochodzi z recenzowanej książki

Bogusław Karpowicz