„Bo po wojnie wszystko się zmienia. Także sztuka. Teraz trzeba ją podporządkować zupełnie nowej wizji. Tej narzuconej przez komunistyczną władzę. Dla twórców rozpoczyna się właśnie nowa epoka. W 1949 roku ogłasza ją podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Sztuki, Włodzimierz Sokorski – na zjeździe w Nieborowie, w imieniu Polskiej Zjednoczonej już Partii Robotniczej proklamuje socrealizm, czyli sztukę zaangażowaną”.

Bardzo często mówi się, że Polska Ludowa była szarym krajem. Gdyby ktoś miał szybkim skojarzeniem wymienić kolor, kojarzący mu się z PRL-em to z pewnością byłaby to właśnie szarość. Szare ulice, szare bloki i budynki, wreszcie szarzy ludzie. Wieczna szarość. To jednak tylko jedna strona medalu. Przecież również w Polsce Ludowej byli artyści, którzy tworzyli. Tworzyli plakaty, komiksy, filmy. Niektóre z nich były wybitne. Wiele powstało na użytek władzy. Wszystkie musiały przejść przez sito cenzury.

Właśnie temu tematowi poświęcona jest książka Ewy Jałochowskiej pod tytułem „Kolory PRL. Plakat, komiks, film animowany”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Muza. Autorka jest pisarką i historykiem sztuki. Jej najnowsza książka poświęcona jest ważnemu zagadnieniu. Sztuka w komunistycznym kraju była bowiem czymś więcej niż tylko sztuką. Była – musiała być – sztuką zaangażowaną, musiała być niejako na usługach partii i narodu. Chociaż może lepiej byłoby napisać: mas pracujących.

Książka Ewy Jałochowskiej ma klasyczny, chronologiczny układ. Autorka stara się przeanalizować wybrane formy artystyczne na przestrzeni lat 1944 – 1989. Pokrótce snuje rozważania o korzeniach plakatu, filmu animowanego i komiksu. Przypomina, że w Polsce po II wojnie światowej musiały powstawać one praktycznie „z niczego”. Podobnie „z niczego” powstało nowe, komunistyczne państwo. Właściwie kraj ruin, zniszczonych domów, zburzonych miast. Właśnie w takim kraju i takich okolicznościach tworzyli polscy artyści. W ówczesnych realiach plakat był potężną propagandową bronią. Sugestywne plakaty niosły jasne przesłanie, obok którego widz nie mógł przejść obojętnie.

Zupełnie inaczej rzecz się miała z komiksem, który w oczach nowej władzy miał wrogie, imperialistyczne korzenie. Stąd też rozwój polskiego komiksu po wojnie przebiegał nieco wolniej. Osobna historia to dzieje filmu animowanego. Za czasów PRL-u powstało wiele kultowych dzieł, które oglądamy do dziś – na czele z „Bolkiem i Lolkiem”.

Bez wątpienia dużą zaletą recenzowanej publikacji są liczne zdjęcia i ilustracje. Właściwie trudno byłoby bez nich wyobrazić sobie tę książkę. Mamy więc możliwość zobaczyć to, o czym pisze autorka – słynne plakaty, filmowe kadry, postaci twórców i ich dzieła. Dowiemy się, który komiksowy bohater był „piewcą socjalistycznego ładu”. Poznamy odpowiedź na pytanie, jak plakat wymknął się z socrealu. Dowiemy się, na które lata przypadła złota era komiksu. Wreszcie poznamy dzieje plakatu w tonacji „S” oraz przeczytamy o kontestującym filmie animowanym.

Autorka stara się przed omówieniem konkretnych lat zarysować tło historyczne. Sama przekonuje, że „bez kartek na mięso, bez kolejki po papier toaletowy, bez czołgów na ulicach, zrozumieć, czym była sztuka w czasach Polski Ludowej, się nie da”. Jako ktoś interesujący się historią i polityką żałuję wręcz, że Ewa Jałochowska nie wydobyła w swojej pracy jeszcze więcej dzieł, powstałych na partyjne zamówienie. Musimy pamiętać, że w komunistycznym kraju wszystko było „sprawą polityczną”. Była nią również sztuka, w stopniu o wiele większym niż mogłoby się nam wydawać. Wszak plakaty, komiksy czy filmy mogły być – i były – potężnym narzędziem propagandy.

Jeśli więc chcecie dowiedzieć się, jak bardzo „kolorowy” był PRL, sięgnijcie po publikację Jałochowskiej. Autorka przekonuje, że plakat, komiks i film animowany w Polsce Ludowej odegrały zupełnie niespodziewaną rolę. Jaką? Zapraszam do lektury książki.

Wojciech Sobański