Określenie „obóz” przede wszystkim kojarzy nam się z nazistowskimi obozami zagłady albo z sowieckim Gułagiem. Jeśli natomiast mowa jest o niewolnictwie, pierwsze, co się nasuwa na myśl, to los czarnoskórej ludności na kontynencie północnoamerykańskim. Okazuje się jednak, że to, co takie oczywiste, przysłoniło niestety prawdę o naszej własnej polskiej historii. Czy ktokolwiek z nas słyszał w szkole, że po zakończeniu drugiej wojny światowej niektóre niemieckie obozy nadal funkcjonowały? A czy wyjaśniono, co się stało z Niemcami, którzy w wyniku przesunięcia granic zmuszeni byli opuścić swoje domy i uciekać w nieznane? Czy my, Polacy, z całym naszym świeżym jeszcze powojennym żalem, byliśmy łaskawi bez problemów wypuścić ich tak po prostu wolno?

Bogusław Kopka jest historykiem zajmującym się zarówno drugą wojną światową, jak i dziejami PRL. Jest nauczycielem akademickim i autorem kilku książek dotyczących mało znanej i niezbyt chwalebnej historii Polski. Jego zaangażowanie w szerzenie wiedzy i pamięci historycznej zostało uhonorowane w 2007 roku nagrodą KLIO, uznawaną za swoistego Nobla dla historyków. Dotyka tematów niewygodnych, celowo mało rozpowszechnionych, których my, Polacy, możemy się jedynie wstydzić. Historyk jednak nie może dokonywać żadnych retuszów, bo przecież prawda jest tylko jedna.

„Gułag nad Wisłą. Komunistyczne obozy pracy w Polsce 1944–1956” to najnowsza książka Bogusława Kopki. Autor podchodzi do omawianego zagadnienia z niebywałą skrupulatnością. Nie skupia się jedynie na tym, co działo się po 1944, ale wyjaśnia również genezę lagrów i łagrów, przez co czytelnik ma możliwość porównania sposobów działania zarówno sowietów i nazistów, jak również Polaków. Okazuje się bowiem, że chociaż w Polsce komunistyczna władza była mocno podporządkowana Rosji, to nie można niestety odpowiedzialności za nasze obozy zrzucić na nią. To my dokonaliśmy bardzo mocno uproszczonego rachunku, w którym za krzywdy Polaków w czasie okupacji niemieckiej ktoś musiał ponieść karę. Najprościej było wymierzyć ją tym Niemcom, którzy byli jeszcze pod ręką, a fakt, że byli cywilami, wcale nam nie przeszkadzał.

Po zakończeniu wojny byłe obozy nazistowskie zostały częściowo przejęte przez sowietów, którzy wcale ich nie zamknęli. Przekształcili je w pewnego rodzaju więzienia, do których trafiali ich wrogowie polityczni, kryminaliści, jeńcy niemieccy, żołnierze AK oraz Batalionów Chłopskich, a także kolaboranci okupanta niemieckiego, folksdojcze i ludność niemiecka przed przesiedleniem. Zgromadzonych w ten sposób ludzi zmuszano do ciężkiej pracy, której głównym celem była grabież polskiego mienia. To jest jednak tylko jeden z komponentów Gułagu nad Wisłą, bo Polakom również doskwierał przecież deficyt siły roboczej. Kraj był spustoszony przez działania wojenne, a ludność mocno przerzedzona i niechętna do współpracy w tworzeniu nowego państwa. Dokonano więc pewnej transakcji. Wymieniono się z sowietami więzionymi dotychczas jeńcami niemieckimi, których w Polsce mocno chroniło prawo, za niemiecką ludność cywilną i folksdojczów, których uznano za podległych przepisom niemieckim, zezwalającym na pracę kobiet, a nawet dzieci. Rosja nie podlegała ustawom zakazującym wykorzystywania jeńców, więc taka transakcja miała pewien sens dla obu stron.

To, do czego się potem posunęliśmy, było zemstą. Całe rodziny, z dziećmi, kobietami ciężarnymi i starcami, zostały załadowane do bydlęcych wagonów i przetransportowane do miejsc docelowych. Warunki nie odbiegały tam wcale od tych, które panowały w nazistowskich obozach. Zbyt małe racje żywnościowe, brud, choroby i śmierć. Nie tylko mężczyźni, ale również kobiety zmuszane były do pracy w kopalniach węgla. Należy mieć na uwadze, że byli to zwykle ludzie zajmujący się dotąd rolnictwem i praca pod ziemią była dla nich bardzo dużą zmianą. Dochodziło do wielu samobójstw, ale Polacy podkreślali, że wszystkich ich chcą odesłać do Niemiec, tylko najpierw muszą oni odpracować chociaż część krzywd wojennych. Dopiero w 1949 roku uwolniono ich rzeczywiście i pozwolono odejść.

Potem, jak wyjaśnia autor, próbowano jeszcze zmuszać do niewolniczej pracy polskich żołnierzy, których kierowano do kopalń pod przykrywką służby krajowi. Byli też w podobny sposób wykorzystywani kryminaliści, ale dla mnie i tak najtrudniej jest się pogodzić z tymi niemieckimi cywilami, których traktowano najgorzej. O ile przestępcami i żołnierzami próbowano napędzić polską gospodarkę, o tyle na Niemcach dokonano zwykłej zemsty. Tylko że była to zemsta tak naprawdę na niewinnych ludziach – na małych dzieciach, staruszkach i zwykłych rolnikach, którzy w większości przypadków nikogo nigdy nie skrzywdzili. Jest to niestety jedna z czarnych plam na kartach naszej polskiej historii.

„Gułag nad Wisłą. Komunistyczne obozy pracy w Polsce 1944–1956” jest książką napisaną w taki sposób, że czyta się ją bez znużenia. To duża sztuka pisać o historii ciekawie i nie pomijać przy tym istotnych faktów. Bogusław Kopka potrafił wybrać te elementy systemu polskich obozów pracy, które są niezbędne do zrozumienia opisywanego zagadnienia, ale na szczęście nie przeciąża czytelnika nadmiarem danych. Skupia się za to na relacjach żyjących świadków i ofiar, co czyni jego książkę przejmującą i bardzo interesującą. To przeogromne źródło wiedzy, tej niechcianej i niewygodnej, przez co może nawet dużo ważniejszej.

Izabela Straszewska