Książka, która była znakiem swoich czasów. Dlatego polecam tym z Państwa, którzy chcą zapoznać się z klimatami intelektualnymi połowy lat międzywojennych. Oczywiście, muszą uzbroić się w wyrozumiałość dla stylu Ortegi, mało zdyscyplinowanego, przegadanego, pełnego dygresji, niejasnych metafor, arbitralnych uproszczeń, a nawet, i owszem, arogancji – np. kiedy w początkach rozdziału 8. oznajmia, że ci którzy się z nim nie zgadzają nie spędzili 5 minut na przemyśleniu tematu. A tym z Państwa, którzy chcą tylko z grubsza zorientować się o co chodzi, polecam właśnie rozdział 8 (pod znamiennym tytułem "Dlaczego masy wtrącają się do wszystkiego i dlaczego czynią to tylko w sposób gwałtowny"); na nim można zacząć i skończyć. Bo całość jest jednak trudna w czytaniu; mi wpadła najpierw w ręce wersja angielska, potem żeby się upewnić przeczytałem polską, a na koniec jeszcze niektóre passusy w oryginale i dalej nie jestem pewien, czy ogarniam temat.

Z grubsza widzę rzecz jako lament epigona dziewiętnastowiecznego liberalizmu, którego cały tekst jest zresztą jedną wielką pochwałą. Ale lament trafny, bo tekst jest pokwitowaniem zjawisk, które właśnie orały europejską glebę: zaczynająca się dominacja kultury masowej, pojawienie się masowych partii politycznych, załamywanie się koncepcji demokracji liberalnej, narodziny totalitaryzmów.

Gdy pisał ten tekst, Ortega uchodził w jednego z głównych kandydatów do tytułu pierwszego mędrca Hiszpanii; jego głównym kontrkandydatem był Unamuno, oprócz grona nieco mniejszych (Marañon, Gomez de la Serna, Menendez Pidal, Azorín, Baroja, Benavente, Perez de Ayala). A Hiszpania właśnie dożywała ostatnich dni monarchii i dyktatury Primo. Za chwilę Ortega rzuci się w objęcia działalności politycznej, budując obywatelską, centrową partię republikańską, po czym za kolejną chwilę zniechęci się de polityki Drugiej Republiki jako do festiwalu sekciarstwa. Kilka dni po zamachu stanu generałów z 1936 odwiedzi go grupa obrońców ludu domagając się, by podpisał stosowny manifest. Odmówił, ale oni wrócili po kilku dniach, tym razem pokrzykując i wymachując pistoletami. Więc podpisał, po czym natychmiast wyjechał z republikańskiej Hiszpanii do Francji. Tam przesiedział wojnę, starannie unikając politycznych deklaracji. Do frankistowskiej Hiszpanii wrócił i pozwalał się honorować, ale większość czasu wolał spędzać objeżdżając świat. Co ciekawe, honorowali go i falangiści (Primo de Rivera junior tworząc Falangę był pod wpływem ortegiańskiej teorii elit, które przewodzą) i lewica (bo był rzekomo „obrońcą Republiki”). Nigdy w latacj 40-tych czy 50-tych nie napisał nic, co byłoby próbą weryfikacji jego koncepcji na tle historii Hiszpanii, więc nie wiemy, czy frankizm uważał za triumf buntu mas czy może wręcz przeciwnie, za poskromienie buntu mas.

Ciekawostką jest fakt, że Ortega za element buntu mas uznał fakt, że ten nowy człowiek masowy nie jest zainteresowany wyjściem poza swoje ja, poza tym co poznał do tej pory i co go ukształtowało, zadawala się tym. Co więcej, nie wstydzi się tego, ale dumnie to obwieszcza, obnosi się z tym i żąda, żeby go słuchać. Ciekawe co by powiedział na ekshibicjonistyczną epokę lajków, folołersów i retłitów, kiedy politykę robi już nawet nie tyle ulica, ile wypadkowa algorytmów i tzw. mediów społecznościowych. A standardy kultury wyznaczają nie intelektualiści, tylko średnia ocen na LubimyCzytać, tworzona przez takich osłów jak niżej podpisany.

Książka, która była znakiem swoich czasów. Dlatego polecam tym z Państwa, którzy chcą zapoznać się z klimatami intelektualnymi połowy lat międzywojennych. Oczywiście, muszą uzbroić się w wyrozumiałość dla stylu Ortegi, mało zdyscyplinowanego, przegadanego, pełnego dygresji, niejasnych metafor, arbitralnych uproszczeń, a nawet, i owszem, arogancji – np. kiedy w początkach...