„Polska, prowadzona w swej polityczno-militarnej strategii w latach 1918-1920 przez Piłsudskiego, próbowała zmienić, a przynajmniej skorygować system geopolitycznej równowagi dziewiętnastowiecznych imperiów. Istotą zmiany miało być stworzenie Europy Wschodniej, która nie będzie Rosją ani też peryferią niemieckiej Mitteleuropy”.

Umownie przyjmujemy, że 11 listopada 1918 roku Polska odzyskała niepodległość i powróciła na mapy Europy. Jednak z drugą częścią tej tezy jest zasadniczy problem. Czy może powrócić bowiem na mapę kraj bez granic? Taka była w istocie Polska w 1918 roku. Największy kraj świata – mówiono ironicznie – ponieważ nie posiada żadnych granic. O ile na Zachodzie sytuacja była chociaż trochę unormowana, to wschodnie rubieże jawiły się niemal jako ziemie niczyje. Z kim na wschodzie będzie graniczyć Polska? Jaki ostateczny kształt przybiorą te granice? Czy po I wojnie światowej będzie miejsce dla niepodległej Litwy, Ukrainy a może i Białorusi i innych państw? Wiemy, że Józef Piłsudski – Naczelnik państwa – uważał, że największą szansę na militarne i polityczne sukcesy Polska będzie mieć na Wschodzie. Rozumiał, że właśnie na tym kierunku są największe szanse i możliwości wybicia się na wielkość. Marzył bowiem o silnej Polsce, która będzie mogła swobodnie istnieć między Niemcami a Rosją. Jednak rewolucja październikowa i obalenie caratu przynosiła wiele niewiadomych. Jaka będzie nowa Rosja? Kto sięgnie w niej ostatecznie po władzę? Czy będzie można z nią pertraktować?

Na te i wiele innych pytań odpowiada świetna monografia profesora Andrzeja Nowaka pod tytułem „Polska i trzy Rosje. Polityka wschodnia Piłsudskiego i sowiecka próba podboju Europy w 1920 roku”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Literackiego i jest to poszerzone wydanie w porównaniu do tego z 2001 roku. Wówczas książka została wyróżniona nagrodą Klio.
Myślę, że jej autora nie trzeba nikomu specjalnie przedstawiać. Andrzej Nowak to znany historyk i sowietolog. Napisał niezliczoną liczbę książek i artykułów, dając się poznać jako wybitny naukowiec i erudyta.

„Polska i trzy Rosje” to kolejna ambitna praca, mająca na celu kompleksowe omówienie polskiej polityki wschodniej w latach 1918 – 1921. Dopiero bowiem traktat ryski – jakkolwiek oceniany – ostatecznie ukształtował wschodnie granice II RP. Był też dopełnieniem ładu wersalskiego, który runął ostatecznie 1 września 1939 roku.

Recenzowana książka jest fascynująca z wielu powodów. To prawdziwa gratka dla miłośników historii i dyplomacji. Jest to wyczerpujące i możliwie szczegółowe studium polityki, która przyniosła Polsce Piłsudskiego wiele korzyści, ale także wiele prestiżowych porażek. Andrzej Nowak jawi się jako ten, który – choć generalnie pozytywnie ocenia działania Piłsudskiego – to jednak nie udaje, że wszystko mu się powiodło. Jasno wskazuje na te elementy w jego geopolitycznej układance, które skończyły się porażką – było ich całkiem sporo.

Książka składa się z sześciu rozdziałów. Pierwszy z nich obejmuje czas „od wojny światowej do wojny domowej w imperium”. Istotnie, rok 1917 był cezurą, której znaczenia wielu nie doceniało. Mało kto traktował bolszewików poważnie. Wielu uważało, że po początkowym chaosie w Rosji władzę przejmie w końcu ktoś „trzeci”, kto zbuduje nowe państwo. Bieg wypadków pokazał, jak płonne były to nadzieje. Lenin – raz chwyciwszy władzę ani myślał wypuszczać ją z rąk. W kolejnych rozdziałach autor drobiazgowo analizuje politykę wschodnią Polski między bolszewikami, Rosją i Zachodem. Zwraca uwagę na szereg kwestii, które często nam umykają. Przede wszystkim Zachód nie był przyjacielem Polski. Lektura książki momentami jest wręcz wstrząsająca – tak wiele państwa ententy potrafiły poświęcić, byle tylko zadowolić Rosję – i to każdą Rosję. Zadowolić oczywiście nie swoim kosztem, lecz kosztem Polski.

Prawdziwym przełomem był rok 1920. To wtedy przesądziły się losy Polski, Rosji i całej Europy. Zwycięska wojna ocaliła naszą niepodległość. Niestety, Stalin miał wziąć za to srogi rewanż w 1939 roku, ale to już zupełnie inna opowieść. Józef Piłsudski miał głowę pełną pomysłów i politycznych koncepcji. Wiele z nich okazało się jedynie marzeniami, które nie zostały zrealizowane. Bez wątpienia jego największą klęską była kwestia Litwy i Ukrainy. Państwa te miały odgrywać arcyważną rolę w jego założeniach. Polityczna rzeczywistość szybko zweryfikowała te plany.

Ostatni rozdział pokazuje, co mogłoby się stać, gdyby bolszewicy wygrali w 1920 roku. Tragizm Polski i całej Europy Wschodniej polega na tym, że wszystko to wydarzyło się w praktyce, jednak dopiero w roku 1945. Stalin zrealizował to, czego nie udało się dokonać Leninowi. Wielką zaletą książki Andrzeja Nowaka są obficie przywoływane źródła. Przemówienia, noty dyplomatyczne, artykuły prasowe – wszystko to oddaje klimat tamtych wydarzeń. Czytelnik może spojrzeć na owe przełomowe lata z każdej strony: oczami państw zachodnich, Polski oraz „trzech” Rosji. Zachęcam do lektury.

Wojciech Sobański