Po po­wstaniu li­sto­pa­dowym w dawnej kró­lew­skiej Puszczy Bia­ło­wie­skiej od­chodzi w prze­szłość ro­dzimy wzo­rzec ochrony i tra­dy­cyj­nego użyt­ko­wania lasu. Ostatnia pier­wotna puszcza strefy umiar­ko­wanej Eu­ropy staje się przed­miotem roz­bież­nych celów i in­te­resów władz car­skich – chęć za­cho­wania żubrów i uni­kalnej przy­rody zmaga się z pró­bami wy­rębów ol­brzy­mich za­sobów drewna. Książka pre­zen­tuje ofi­cjalne ra­porty, pu­bli­kacje na­ukowe, re­lacje z po­dróży, wspo­mnienia i ar­ty­kuły po­le­miczne z lat 1831‑1863 do­ty­czące Puszczy Bia­ło­wie­skiej. Teksty zo­stały opa­trzone bio­gra­mami au­torów, na­ukowym ko­men­ta­rzem i ory­gi­nal­nymi ilu­stra­cjami z epoki.

Jan Lindsay (Lintzej, 1759–1821),ar­chi­tekt i ma­larz po­cho­dzący z osia­dłej w Polsce szkoc­kiej ro­dziny. Uro­dził się w Bia­łym­stoku, ma­lar­stwo i ar­chi­tek­turę stu­diował w Rzymie, po po­wrocie do Polski pra­cował jako ar­chi­tekt pod­skar­biego wiel­kiego li­tew­skiego Sta­ni­sława Po­nia­tow­skiego, bra­tanka króla Sta­ni­sława Au­gusta. W do­brach pod­skar­biego wznosił ko­ścioły, dwory i pa­łace (np. neo­go­tycki pałac w Kor­suniu na Ukra­inie, 1789).

Śladem po­bytu Jana Lind­saya w Puszczy Bia­ło­wie­skiej jest ry­sunek piórem, tu­szem i akwa­relą Al­tanka wy­sta­wiona w Bia­ło­wiez­kiey Puszczy przez J. O. X-​cia Jmci Sta­ni­sława Po­nia­tow­skiego Pod­skar­biego W. W. X. Litt. dla Nay­ia­śniey­szego Króla Jmci Sta­ni­sława Au­gusta Po­nia­tow­skiego, tam po­lu­ją­cego iadąc na Seym do Grodna Roku 1784. Powstał on za­pewne pod­czas po­lo­wania w puszczy w dniach 31 sierpnia-​1 wrze­śnia 1784 roku. Skromny pokot wi­doczny na ry­sunku od­po­wiada rze­czy­wi­stości – pod­czas dwóch dni łowów ustrze­lono dwa niedź­wie­dzie, cztery żubry i łosia.

Mi­chaly Zichy (1827–1906),wę­gierski ma­larz i ry­sownik, kształcił się w Wiedniu. Re­ko­men­dacji swoich wie­deń­skich mi­strzów za­wdzię­czał szybką ka­rierę w Pe­ters­burgu. W 1847 roku 20 letni Zichy zo­stał za­trud­niony jako na­uczy­ciel ry­sunku sio­strze­nicy cara Mi­ko­łaja I Ro­ma­nowa. Po­pu­lar­ność przy­niosły mu wy­ko­nane w 1855 roku akwa­rele przed­sta­wia­jące ko­ro­nację cara Alek­sandra II. Nie­długo potem otrzymał zle­cenie na serię ob­razów o car­skich po­lo­wa­niach w la­sach Gat­czyny i mia­no­wany zo­stał na­dwornym ma­la­rzem car­skim. W 1860 roku to­wa­rzy­szył Alek­san­drowi II pod­czas pierw­szego po­lo­wania car­skiego w Puszczy Bia­ło­wie­skiej. Po­wstała wów­czas seria akwarel pre­zen­to­wa­nych w ni­niej­szej książce. Poza uwiecz­nia­niem uro­czy­stości dwor­skich i por­tre­to­wa­niem naj­waż­niej­szych oso­bi­stości im­pe­rium, obo­wiązki Zichy’ego obej­mo­wały między in­nymi pro­jek­to­wanie talii kart dla cara Alek­sandra II czy ma­lo­wa­nych wa­chlarzy dla ca­rycy Marii. Ma­rzący o upra­wianiu praw­dziwej sztuki Zichy opu­ścił Rosję w 1870 roku. Nie po­wiodło mu się jednak ani w oj­czyźnie, ani w Pa­ryżu – wszę­dzie spo­tykał się z chłodnym przy­ję­ciem i kry­tyką. W 1883 roku Mi­chaly Zichy po­wrócił do Pe­ters­burga na swe dawne sta­no­wisko, tym razem u boku no­wego cara – Alek­sandra III. Z jego dworem Zichy naj­praw­do­po­dob­niej odbył swą drugą po­dróż do Puszczy Bia­ło­wie­skiej. W 1894 roku car po­lował w Puszczy i wi­zy­tował nowo zbu­do­wany pałac w Bia­ło­wieży. Do­wodem na to, że wśród pierw­szych gości pa­łacu znaj­dował się rów­nież Mi­chaly Zichy, jest za­cho­wana w Pań­stwowym Mu­zeum Er­mi­tażu w Sankt Pe­ters­burgu akwa­rela przed­sta­wia­jąca ro­dzinę carską pod­czas obiadu w ja­dalni bia­ło­wie­skiego pa­łacu, da­to­wana na 1894 rok i pod­pi­sana przez Zichy’ego.

Ru­dolf Żukowski (1814–1886),ma­larz uro­dzony w Bia­łym­stoku, skoń­czył studia ar­ty­styczne w St. Pe­ters­burgu w 1839 roku. W la­tach 40. XIX wieku zdobył uznanie jako ilu­strator cza­so­pism i książek, w tym baśni. Wy­ko­nywał też por­trety, ma­lował sceny ba­ta­li­styczne (np. przed­sta­wienia wojny krym­skiej). Scena z po­lo­wania na żubry jest je­dynym znanym bia­ło­wie­skim śladem w twór­czości Żukow­skiego. Nie wia­domo, czy ar­tysta kie­dy­kol­wiek prze­bywał w Puszczy Bia­ło­wie­skiej. Sposób przed­sta­wienia żubrów przy­wodzi na myśl wy­ko­naną 30 lat wcze­śniej (ok. 1821 roku) ry­cinę Ja­kuba So­ko­łow­skiego (zob. Dasz­kie­wicz P., Ję­drze­jewska B., Sa­mojlik T. 2004. Puszcza Bia­ło­wieska w pra­cach przy­rod­ników 1721–1831. Wy­daw­nictwo Na­ukowe Semper, War­szawa),co su­ge­ruje, że w scenie po­lo­wania żubry nie były ry­so­wane z natury.

Ju­liusz Kossak (1824–1899),ma­larz i ry­sownik spe­cja­li­zu­jący się w te­ma­tyce hi­sto­rycznej i ba­ta­li­stycznej oraz przed­sta­wie­niach koni. Ukoń­czył studia praw­nicze na Uni­wer­sy­tecie Lwow­skim, jed­no­cze­śnie kształcił się pod okiem do­świad­czo­nych ma­larzy. W 1855 roku wy­je­chał do Pa­ryża, gdzie stu­diował zbiory mu­ze­alne. Po po­wrocie do War­szawy w 1860 roku zo­stał kie­row­ni­kiem działu ar­ty­stycz­nego „Ty­go­dnika Ilu­stro­wa­nego”. W 1868 roku prze­niósł się do Kra­kowa, gdzie an­ga­żował się w dzia­łal­ność kul­tu­ralną, sku­piając wokół siebie miej­scową elitę ar­ty­styczną. Nie wia­domo, czy Ju­liusz Kossak kie­dy­kol­wiek od­wie­dził Puszczę Bia­ło­wieską. Za­miesz­czony tu ry­sunek łosia sy­gno­wany przez Ju­liusza Kos­saka jest niemal do­kładną (choć zwier­cia­dlaną) kopią ry­ciny Ja­kuba So­ko­łow­skiego z ok. 1821 roku (zob. Dasz­kie­wicz P., Ję­drze­jewska B., Sa­mojlik T. 2004. Puszcza Bia­ło­wieska w pra­cach przy­rod­ników 1721–1831. Wy­daw­nictwo Na­ukowe Semper, Warszawa).

SPIS TREŚCI

1. Wpro­wa­dzenie

2. Urzę­dowa no­tatka o Puszczy Bia­ło­wie­skiej z 1831 roku

2.1. Ano­ni­mowy raport

2.2. Anonim: Sta­ty­styczny opis Puszczy Bia­ło­wie­skiej w Gu­berni Grodzieńskiej

3. Piotra Szret­tera wspo­mnienia z Puszczy Bia­ło­wie­skiej sprzed 1831 roku

3.1. Piotr Szretter w oj­czyźnie i na wygnaniu

3.2. Piotr Szretter: Opi­sanie geo­gra­ficzne, hi­sto­ryczne i zoo­lo­giczne Puszczy Białowieskiej

4. Kon­stanty I. Ar­se­niew – no­tatki z po­dróży przez Puszczę Bia­ło­wieską w 1845 roku

4.1. Po­czątki za­in­te­re­so­wania ro­syj­skich uczo­nych Puszczą Białowieską

4.2. Kon­stanty Iwa­no­wicz Ar­se­niew: Puszcza Bia­ło­wieska (no­tatki z podróży)

5. Dy­mitr J. Do­łmatow – chwy­tanie i ho­dowla żubrząt w Puszczy Bia­ło­wie­skiej w 1846 roku

5.1. Na­czelny Nad­leśny Gu­berni Gro­dzień­skiej i jego za­in­te­re­so­wanie żubrami

5.2. Dy­mitr J. Do­łmatow: No­tatka o schwy­taniu żubrów [w 1846 roku]

6. Franz Müller – wy­prawa do Puszczy Bia­ło­wie­skiej w 1851 roku

6.1. Misja au­striac­kiego pro­fe­sora weterynarii

6.2. Franz Müller: No­tatka o po­dróży do Grodna i Puszczy Bia­ło­wie­skiej oraz o żubrach

7. Puszcza Bia­ło­wieska w Opi­saniu lasów Alek­sandra Po­łu­jań­skiego (1854 rok)

7.1. Bia­ło­wie­skie lasy okiem car­skiego ko­mi­sarza leśnego

7.2. Alek­sander Po­łu­jański: Opi­sanie lasów Kró­le­stwa Pol­skiego i gu­berni za­chod­nich Ce­sar­stwa Ro­syj­skiego pod względem hi­sto­rycznym, sta­ty­stycznym i gospodarczym

8. Wi­zyta w Puszczy Bia­ło­wie­skiej w 1856 roku we wspo­mnie­niach Jó­zefa Dunin Karwickiego

8.1. Pod­chody żubrów i oswo­jony ryś

8.2. Józef Dunin Kar­wicki: Z moich wspomnień

9. Ja­cques Bo­ucher de Créve­coeur Per­thes o Puszczy Bia­ło­wie­skiej i żubrach w 1856 roku

10. Tło pierw­szego car­skiego po­lo­wania w Puszczy Bia­ło­wie­skiej (1860 rok)

10.1. Ku­lisy or­ga­ni­zacji wi­zyty cara Alek­sandra II w Białowieży

10.2. Anonim: Z pod Bia­ło­wie­skiej Puszczy

11. Pierwsze car­skie po­lo­wanie w Puszczy Bia­ło­wie­skiej w 1860 roku

11.1. Po­lo­wanie Alek­sandra II we­dług ofi­cjal­nego wy­daw­nictwa Im­pe­ra­tor­skiej Aka­demii Nauk

11.2. Anonim: Po­lo­wanie w Puszczy Białowieskiej

12. Głos o Puszczy w pa­ry­skim „Ko­ło­kole” A. Her­cena z 1861 roku

12.1. Puszcza Bia­ło­wieska w pi­śmie ro­syj­skiej emigracji

12.2. Anonim: Mroczna sprawa

13. Urzę­dowa no­tatka o Puszczy Bia­ło­wie­skiej z 1861 roku

13.1. Opis puszczy w cza­so­pi­śmie Mi­ni­ster­stwa Dóbr Państwowych

13.2. Anonim: Wy­brane in­for­macje na temat obec­nego stanu Puszczy Białowieskiej

14. R. T. Viennot – po­pu­la­ry­zacja wiedzy o żubrze (1862 rok)

14.1. Re­ferat o żubrze na po­sie­dzeniu fran­cu­skiego to­wa­rzy­stwa naukowego

14.2. R. T. Viennot: Nota o żubrze

15. Paweł Bo­browski – zbiór ma­te­riałów do­ty­czą­cych Puszczy Bia­ło­wie­skiej (1863)

15.1. Puszcza w kom­pi­la­cyjnej pracy car­skiego generała

15.2. Paweł Osi­po­wicz Bo­browski: Ma­te­riały do geo­grafii i sta­ty­styki Rosji ze­brane przez ofi­cerów sztabu ge­ne­ral­nego. Gu­bernia Grodzieńska

16. Wa­cława Przy­byl­skiego wra­żenia z Puszczy Bia­ło­wie­skiej (1863)

16.1. O żubrach i bi­zo­nach w po­pu­larnym war­szaw­skim tygodniku

16.2. Wa­cław Przy­bylski: No­tatki z wy­cie­czek po kraju. Puszcza Bia­ło­wieska i żubry

Po­słowie

Bio­gramy ilustratorów