Matt Ridley

Choć Matt Ridley napisał swój słynny tekst o płciowości ludzi w ujęciu ewolucyjnym ponad ćwierć wieku temu, to "Czerwona Królowa. Płeć a ewolucja natury ludzkiej" wciąż stanowi ważne źródło referencyjne dla dyskusji o naszej naturze (w narracji popularnonaukowej). Autor stara się wykazać w niej nieuchronność wnioskowania: "Nie można zrozumieć natury ludzkiej bez zrozumienia jej ewolucji ani też nie można zrozumieć, jak ewoluowała natura ludzka bez zrozumienia ewolucji ludzkiej seksualności. Albowiem motywem przewodnim nasze ewolucji zawsze była płeć." (str. 14). Książka wyraźnie zmierza przekonująco do spostrzeżenia, że dzięki naszej monogamii (i wyjątkom od niej),potrzebom seksualnym, grze międzypłciowej i strategii dotyczącej rozmnażania, zbudowaliśmy scenę dla kulturowego teatru społecznych zachowań. Zgrabnie wkomponował Ridley w ten ludzki świat etologię zwierząt (tych wyższych, ale i niższych),która jak się okazuje sporo o nas mówi. Wszystko jest tu grą-walką bez jednoznacznego zwycięstwa konkurentów na różnych poziomach - to właśnie koncepcja Czerwonej Królowej z odwiecznym wyścigiem zbrojeń i wszechobecnymi genami skupionymi na własnym przetrwaniu. Stąd dość niemiła dla nas teza, że ewolucja raczej wiąże się z reprodukcją najlepiej dostosowanych, niż z ich przeżyciem (str. 186). Książka jest chyba świadomie dosadna. Ciekawy opis pawiego ogona, to już w literaturze przedmiotu archetyp mechanizmów doboru płciowego. Cała sfera ludzkiej/zwierzęcej płciowości wymaga, według autora, szczególnego rodzaju racjonalności przy próbach jej opisania. Inaczej trudno byłoby dojść do groteskowego wniosku, że samice pawia lubią duże ogony samca, bo ... inne samice też lubią długie ogony (str. 151). Do tego dochodzi cała masa wyjaśnień behawioru, który doprowadził nas ludzi na skraj szaleństwa analizowanych niuansów w postawie innych. Moda jest tu dobrym przykładem. Choć autor nieco zapętlił się w argumentacji, gdy jej szybką zmienność próbował uzasadniać zbyto dosłownie biologią (str. 312),bo przecież modyfikacje kanonów piękna to co najwyżej setki lat, a reakcja genów w takim reżimie czasu nie operuje! Poza głównym nurtem argumentacji, dużo ciekawego dowiedziałem się o specyficznych zachowaniach świata przyrody, które dowodzą złożoności problemu szczególnie, gdy całość stara się opisać jednym językiem. Czemu pewne gatunki bambusa kwitną co 121 lat, czemu owulacja u kobiet jest tak nieuchwytna a ptaki wykazują tak dużą zmienność postaw relacji samiec-samica? Każdy znajdzie tu coś nowego dla siebie. Finalnie zoolog przekonuje nas, że wielkość mózgu, neotenia Homo sapiens, rytuały zachowań społecznych czy różnice w spełnianych przez płcie rolach to konsekwencja silnej presji doboru płciowego, któremu podlegamy. Ridley bardzo sprawnie i jednoznacznie podejmuje 'ideową wojnę' z tymi psychologami, socjologami, antropologami i filozofami, którzy człowieka umieszczali w zbyt wąskimi dyskursie własnej specjalizacji, często znajdując przyczyny ludzkiej natury tam, gdzie nie należy (czyli poza biologicznością). Wykazując śmieszność niektórych ich wniosków, przedstawił biologiczną alternatywę, która z reguły się broni. Na tej warstwie spodobał mi się szczególnie wątek i interesujący model potraktowania ludzkiej komunikacji werbalnej jako manipulacji (str. 355-364). Książka dostarczyła mi z reguły ciekawych przemyśleń, twórczo połączyła konkretne ustalenia nauki tak ciekawie, by przekonać mnie do argumentacji jej autora. Kilka rzeczy jednak chciałbym krytycznie skomentować polemizując z Ridley'em. Nie zgadzam się na wyodrębnienie z pytań o świat kategorii 'dlaczego?', obok funkcjonujących 'jak?' (str. 25-27). Drugie skupiają się na mechanizmach, zaś pierwsze sugerują intencjonalność i mało naukowy kierunek analizy. Zapewne w naukach społecznych i humanistycznych pytanie 'dlaczego?' jest ważne, ale w obszarze biologii stanowi już pułapkę celowości, której ewolucjonizm chyba unika. Więcej zastrzeżeń mam jednak do zbyt ideologicznego potraktowania feminizmu, z którego Ridley się naśmiewa wykazując się chwilami szowinizmem (str. 275). Nie wiem z jaką definicją feminizmu walczy, ale na pewno nie z encyklopedyczną podstawą tego ruchu. Jedno to statystyczna i oczywista różnica płci (fizjologiczna, mentalna, ...),a co innego konkretne oczekiwania ambitnych kobiet do równego dostępu do awansu zawodowego i społecznego (do którego nie muszą aspirować wszystkie, co biologia tłumaczy). Nie za bardzo spodobała mi się również jego uwaga porównująca, chyba w zapędzie naturalistycznym, antropologiczne różnice płci z morderstwami (str. 298). Być może to pierwsze nie do końca powinno zrównywać kulturowo wszystkich, ale to drugie nasza socjalizacja musi penalizować. Od tego ona przede wszystkim jest. "Czerwona królowa" po niemal trzech dekadach wciąż jest ciekawa, choć sporo detali wygląda obecnie inaczej. Interdyscyplinarność podejścia do natury człowieka, których liczne tropy tematyczne zaledwie w niej wspomniano, rozwinęto w ostatnich latach zasadniczo. Również nauki społeczne i humanistyczne dokonały postępu w analizie świata ludzi przy użyciu swoistego języka, do którego wkomponowują nowe elementy. Ewolucja biologiczna nie może już w XXI wieku być pomijana w tłumaczeniu dowolnej kulturowej aktywności człowieka (włącznie ze sztuką, o której w ujęciu darwinowskim sporo pisze na przykład Denis Dutton). Co jest również zasługą Ridley'a. Polecam. Wciąż warto, choć chyba trzeba szukać uzupełnień i nowych wyników badań. BARDZO DOBRE - 8/10