Karol Marks

Niemiecki filozof, socjolog, ekonomista, historyk, dziennikarz i działacz rewolucyjny. Twórca socjalizmu naukowego, współzałożyciel I Międzynarodówki.

Pochodził ze zasymilowanej rodziny żydowskiej, pochodzenia aszkenazyjskiego. Jego dziadek Meier Halewi Marx był rabinem w Holandii, pełniąc tę funkcję od 1723 roku. Jako pierwszy z rodziny świecką edukację otrzymał Heinrich Marx, ojciec Karla. Heinrich, aby uciec od antysemickich ograniczeń prawnych, z judaizmu przeszedł na dominujący w Niemczech luteranizm, zmieniając wówczas imię z pochodzącego z języka jidysz Herschela na niemieckiego Heinricha.

Ojciec Karla popierał liberalizm klasyczny i zainteresował się ideami filozofów Imanuela Kanta oraz Woltera. Brał udział w agitacji na rzecz wprowadzenia w Prusach konstytucji i reform, które ograniczyłyby monarchię absolutną. W 1815 roku rozpoczął karierę adwokacką, a w 1819 roku wraz z rodziną wprowadził się do dziesięciopokojowego domu przy Simeongasse (obecnie Simeonstrasse 8) w pobliżu Porta Nigra. Jego żona, Henrietta Pressburg była holenderską Żydówką, która pozostała przy judaizmie. Henrietta była bardzo opiekuńcza i religijna, co nie pozostało bez wpływu na jej dzieci.

Karl urodził się 5 maja 1818 roku w Trewirze, w budynku 664 przy Brückergasse. W 1928 roku lokal został zakupiony przez Socjaldemokratyczną Partię Niemiec, a współcześnie mieści się tam muzeum poświęcone Marksowi.

Niewiele wiadomo o dzieciństwie Karla. Był trzecim z dziewięciorga dzieci, najstarszym synem stał się, gdy w 1819 roku zmarł jego brat Moritz. Karl w sierpniu 1824 roku został ochrzczony w Kościele luterańskim wraz z rodzeństwem: Sophie, Hermannem, Henriette, Louise, Emilie i Karoline. Do 1830 roku miał prywatnego nauczyciela, kiedy rozpoczął naukę w nowo utworzonej szkole gimnazjalnej, której dyrektorem był przyjaciel jego ojca Hugo Wyttenbach. Zatrudniał on jako nauczycieli wielu liberalnych humanistów, co rozgniewało konserwatywny rząd. W 1832 roku policja zorganizowała nalot na szkołę i znalazła na miejscu literaturę głoszącą liberalizm. Władze zreorganizowały szkołę i wymieniły kilku pracowników.

W wieku 17 lat, w październiku 1835 roku, rozpoczął studia na Uniwersytecie w Bonn. Studiował filozofię i literaturę (choć jego ojciec nalegał na Karla, aby ten rozpoczął studia prawnicze). Kontynuował naukę, gdy udało mu się uniknąć służby wojskowej. W Bonn dołączył do Klubu Poetów, grupy monitorowanej przez policję ze względu na radykalne poglądy polityczne niektórych uczestników. Młody Marx dołączył też do klubu Landsmannschaft der Treveraner, którego został współprzewodniczącym. W sierpniu 1836 roku odbył pojedynek z członkiem Korpusu Borussii. Początkowo jego oceny na Uniwersytecie były dobre, ale stopniowo się pogarszały. Jego ojciec postanowił przenieść go na cieszący się lepszą renomą Uniwersytet Berliński.

W lecie 1836 roku zaręczył się z Jenny von Westphalen, którą znał od wczesnej młodości. Odtąd spoważniał i bardziej odpowiedzialnie podchodził do nauki i pracy. Ich związek budził pewne kontrowersje ze względu na różnice pochodzenia religijnego i klasowego, Marx został jednak zaakceptowany przez ojca Jenny, liberalnego arystokratę Ludwiga von Westphalena.

W październiku 1836 roku przybył do Berlina, gdzie wynajął pokój przy Mittelstraße. W czasie studiów w tym mieście zainteresował się filozofią niedawno zmarłego Georga Wilhelma Freidricha Hegla. W 1837 roku, w czasie rekonwalescencji w Stralau, dołączył do Klubu Doktora (Doktorklub),którego członkowie dyskutowali filozofię Hegla, związał się z radykalnym nurtem interpretacji Hegla, tzw. młodoheglistami. Najważniejszymi jego przedstawicielami byli m.in. Ludwig Feuerbach, Bruno Bauer i Adolf Rutenberg, którego Marx poznał osobiście i z którym się zaprzyjaźnił. Młodohegliści odrzucili metafizyczne założenia Hegla, lecz przyjęli jego metodę dialektyczną, którą zastosowali w krytyce społeczeństwa, polityki i religii z lewicowego punktu widzenia. W maju 1838 zmarł ojciec Marxa, z którym łączył go silny związek emocjonalny.

W 1837 roku zakończył pisanie krótkiej powieści komediowej Skorpion i Felix, napisał też kilka wierszy miłosnych poświęconych Jenny, które zostały opublikowane. Porzucił pisarstwo i zajął się nauką języka angielskiego i włoskiego, studiami historii sztuki i tłumaczeniem klasyków łacińskich. Napisał rozprawę doktorską pod nazwą Różnice między demokrytejską a epikurejską filozofią przyrody. Pracę nad rozprawą ukończył w 1841 roku. Wzbudziła ona pewne kontrowersje w kręgach konserwatywnych profesów Uniwersytetu w Berlinie. Marx zdecydował się zaprezentować ją na bardziej liberalnym Uniwersytecie w Jenie, który w kwietniu 1841 roku nadał mu doktorat. W 1840 roku rozpoczął współpracę z wojującym ateistą Bruno Bauerem, w marcu 1841 roku zaczęli planować wydawanie pisma „Archiv des Atheismus” („Archiwum Ateizmu”),pomysł ten jednak nigdy nie został zrealizowany.

Kariera akademicka została zniwelowana przez silną opozycję rządu wobec klasycznego liberalizmu i młodoheglistów. W 1842 roku Marx przeprowadził się do Kolonii, gdzie pracował jako dziennikarz, pisząc dla radykalnej gazety „Rheinische Zeitung” („Gazeta Reńska”),wyrażając w niej swoje wczesne poglądy na temat socjalizmu i ekonomii. Krytykował zarówno prawicowe rządy europejskie, jak i ruchy liberalne oraz socjalistyczne, które uważał za szkodliwe lub nieskuteczne. Gazeta zwróciła uwagę cenzury rządu pruskiego, która przed drukowaniem materiału sprawdzała wydania pisma. Po tym, gdy w 1843 roku, „Rheinische Zeitung” opublikowała artykuł mocno krytyczny wobec monarchii rosyjskiej i cara Mikołaja I, rząd rozpoczął nagonkę na gazetę. Represje spowodowane były demokratyczno-radykalnym charakterem pisma. Doprowadziły do ustąpienia redaktora naczelnego i zamknięcie pisma w marcu 1843 roku. 19 czerwca 1843 roku Karl wziął ślub z Jenny w kościele protestanckim w Bad Kreuznach.

Po ślubie Marx przeniósł się do Paryża. We Francji miał wraz z Arnoldem Ruge wydawać radykalne pismo emigracyjne, jednak ze względu na rozbieżności ideowe redaktorów, jak i problemy z kolportażem, wyszedł tylko jeden podwójny numer pisma zatytułowanego „Roczniki Niemiecko-Francuskie”. Marx opublikował w nim dwa eseje: Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa i W kwestii żydowskiej, w których ostatecznie porzucił idealizm i po raz pierwszy ujawnił się jako rewolucjonista i internacjonalista, odwołujący się do Mas i Proletariatu. W 1844 stworzył Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne, którymi rozpoczął swoją krytykę ekonomii politycznej i filozofii heglowskiej. Rozwijał w nich również teorię humanizmu socjalistycznego.

We wrześniu 1844 poznał Fryderyka Engelsa, przyszłego przyjaciela i głównego współpracownika. Obaj uczestniczyli aktywnie w życiu politycznym Paryża i wspólnie opracowywali idee socjalizmu proletariackiego, czyli komunizmu. Ich pierwszą wspólną pracą była Święta rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki, analizująca krytycznie poglądy heglistów, ze szczególnym uwzględnieniem Bruno Bauera.

W 1845 roku został na skutek działań rządu pruskiego wydalony z Paryża i wyjechał do Brukseli. W latach 1845–1846 powstawał pierwszy wykład tez materializmu historycznego autorstwa obu teoretyków, zawarty w Ideologii niemieckiej. W latach 1845–1847 Marx pisał do gazet, wydawanych zarówno we Francji, jak i w Niemczech. Jego artykuły można było znaleźć w „Vor-warts, Deutsche-Brusseler Zeitung, Das Westphalische Dampfboot” i „Der Gesellschaftsspiegel”. W roku 1847 wydał Nędzę filozofii; dzieło, w którym poddał krytyce poglądy Proudhona.

Marx zaangażował się w tworzenie Związku Komunistów, którego członkiem został wraz z Engelsem wiosną 1847. W listopadzie 1847 obaj brali udział w II Zjeździe tego związku w Londynie. Ich czynny udział w związku przejawiał się również w tym, iż obaj są autorami jego programu. Stanowił go wydany w 1848 roku Manifest partii komunistycznej, który zawierał idee rozwiniętego materializmu, dialektyki, walki klas i przypisywał proletariatowi potencjał rewolucyjny. Był to pierwszy program oparty w całości na zasadach socjalizmu naukowego. Manifest, według A.C. Suttona, był plagiatem wydanego wcześniej dzieła Democracy Manifesto, napisanego przez francuskiego fourierystę, Victora Prospera Consideranta i wydanego w 1843 roku (Principe du socialisme: Manifeste de la démocratie au XIXe siècle, publié en 1843). Marx prowadził w tym czasie działalność publicystyczną. W 1848 wyszło jego Przemówienie w sprawie wolnego handlu. Po wybuchu rewolucji lutowej 1848, Marx został wydalony z Belgii. Wrócił do Paryża, a stamtąd po rewolucji marcowej udał się do Kolonii. Został tam redaktorem naczelnym wychodzącej od 1 czerwca 1848 do 19 maja 1849 „Nowej Gazety Reńskiej”. Marx publikował w niej m.in. artykuły Praca najemna a kapitał i Liberałowie przy władzy.

Został oskarżony o przestępstwa prasowe i nawoływanie do stawiania oporu zbrojnego rządowi, stanął przed sądem, który go uniewinnił 9 lutego 1849. 16 maja 1849 został wydalony z Królestwa Prus. Wyjechał do Paryża, skąd po demonstracji 13 czerwca 1849 udał się do Londynu, w którym spędził resztę życia. W Anglii, borykając się z dużymi problemami finansowymi, utrzymywał się z działalności publicystycznej oraz z bezzwrotnych pożyczek od Engelsa. W Londynie podjął ostrą polemikę z krytykami swojej teorii i osoby. Od 1851 do 1862 był stałym współpracownikiem „New York Tribune”, gdzie część jego artykułów była publikowana jako materiały redakcyjne. W piśmie tym opublikował m.in. Rewolucja i kontrrewolucja w Niemczech oraz Rewelacje z dziejów dyplomacji XVIII w. Współpracował również z „Neue Oder-Zeitung” oraz wiedeńskim „Presse”.

Badał ekonomię polityczną i historię oraz tworzył kolejne dzieła. Podsumował wyniki rewolucji (1848–1851) w Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bonaparte wydanym w 1852. Pierwszym efektem studiów ekonomicznych był Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej. Najpełniejszy wyraz praca Marksa na tym polu znalazła w wydanym w 1867 I tomie Kapitału. Opisał w nim prawa rządzące ekonomią państw kapitalistycznych. W 1871 poddał analizie okres Komuny Paryskiej w Wojnie domowej we Francji, zaś w Krytyce programu gotajskiego skrytykował Socjaldemokratyczną Partię Niemiec.

W 1864 Marx współtworzył Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, tzw. Pierwszą Międzynarodówkę, będąc jej sekretarzem, autorem pierwszej Odezwy i innych fundamentalnych pism. W 1869 jego przyjaciel i uczeń Wilhelm Liebknecht założył socjalno-demokratyczną partię robotniczą, która połączywszy się z radykalnymi zwolennikami Ferdinanda Lassale’a, stworzyła Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Niemiec. Doprowadził również do przeniesienia Rady Generalnej Międzynarodówki do Nowego Jorku po kongresie w Hadze w 1872. Równocześnie zajmował się redagowaniem Kapitału, w czym przeszkodziła mu choroba. Dzieło zostało ukończone przez Fryderyka Engelsa na podstawie zgromadzonych zapisków i wydane po śmierci Karola Marxa.

2 grudnia 1881 zmarła żona Marxa, zaś w 1883 on sam. Oboje zostali pochowani na Highgate Cemetery w Londynie. W chwili śmierci Marx był bezpaństwowcem. W 1956 dzięki funduszom Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii dokonano przeniesienia szczątków Marxa i jego rodziny do nowego grobu we wschodniej części cmentarza. Autorem projektu nowego nagrobka był Laurence Bradshaw.