Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Co można napisać o życiu kobiety, która czterdzieści sześć lat swojego dorosłego życia spędziła w totalnej izolacji od spraw zewnętrznego świata i - jakby tego było mało - żyła pięćset lat temu? Z góry założyłem, że raczej nie za wiele. Nawet jeśli uwzględnimy, że kobieta ta była królową. Dlatego też sięgając po dość leciwą biografię Joanny Kastylijskiej (1479-1555),królowej Kastylii i Aragonii, nie miałem wygórowanych oczekiwań. Biografia królowej Joanny, która przeszła do historii jako Joanna Szalona, została napisana przez holenderskiego historyka Johana Brouwera (o osobie autora książki pozwolę sobie jeszcze napisać króciutko na samym końcu tego tekstu) w roku 1940, a więc szmat czasu już upłynął od momentu jej publikacji. Książka preferuje klasyczne podejście do pracy historycznej, w której przede wszystkim wiernie starano się oddać tzw. wielką politykę, która toczyła się wokół postaci Joanny Szalonej, gdyż samej królowej raczej nie można uznać za aktywną uczestniczkę ówczesnego życia politycznego jej ojczyzny. Dlatego też w biografii dość sporo miejsca zajmują inne postacie historyczne - Ferdynand Aragoński, Filip Pięknym czy późniejszy cesarz Karol V Habsburg. Joanna na tle tych potężnych osobowości historycznych siłą rzeczy musi wypaść dość blado, dlatego bardziej trafnym tytułem dla tej książki powinno być „Joanna Szalona i jej czasy”. Brouwer stawia za główny cel swojej pracy odpowiedź na zasadnicze pytanie: czy rzeczywiście Joanna była osobą chorą psychicznie? A może jej domniemane szaleństwo był wynikiem politycznej gry mężczyzn z jej otoczenia, którzy za wszelką cenę chcieli odsunąć ją od władzy nad jednoczącą się właśnie Hiszpanią? Wreszcie autor dopuszcza trzecią możliwość, a mianowicie: czy w wieloletnim uwięzieniu Joanny nie maczała swoich palców wszechwładna hiszpańska inkwizycja, która chciała odsunąć od władzy kobietę nie dość skrupulatnie wypełniającą swoje religijne obowiązki? Wszystkie trzy tezy zdają się być równie prawdopodobne, a autor stara się przedstawić argumenty za i przeciw nim, choć w mojej ocenie trop inkwizycyjny jest najsłabiej omówiony. Najwięcej miejsca holenderski historyk poświęcił oczywiście rozgrywkom politycznym między Filipem Pięknym a Ferdynandem Aragońskim, a następnie na umacnianiu władzy w Hiszpanii przez Karola V. W tych wszystkich opisach ginie nam główna bohaterka książki, o której zasadniczo niewiele możemy się dowiedzieć. Ale, na usprawiedliwienie autora, warto zaznaczyć, iż chyba nie mogło być inaczej. Tak jak wspomniałem, Joanna aż czterdzieści sześć lat swojego życia spędziła w monotonnym zamknięciu, które upłynęło jej na sporach z dozorującymi ją urzędnikami i dokuczliwą służbą. Kobieta ta właściwie nigdy nie była podmiotem w rozgrywających się wydarzeniach, a jedyna szansa, gdy rzeczywiście miała okazję opuścić swoje więzienie i odegrać większą rolę w dziejach Hiszpanii, a więc powstanie Comuneros z 1520 roku, została przez nią zaprzepaszczona przez bierną postawę. Dokładnie taką, jaką przybrała od momentu śmierci swojego małżonka. Historyczna sława tej postaci związana jest bezapelacyjnie z bezkresnym żalem, jaki ogarnął ją w momencie nagłej śmierci wielbionego przez nią męża (mania prześladowcza?),a następnie z szokującymi nocnymi peregrynacjami ze zwłokami Filipa. Zachowanie to, już w oczach współczesnych uchodzące za zdradzające objawy szaleństwa, jest jednym z głównych dowodów na nie najlepsze zdrowie psychiczne królowej. Tak naprawdę wobec trzech kwestii postawionych przez Brouwera, na wszystkie z nich można udzielić pozytywnej odpowiedzi. A więc można założyć, że Joanna Kastylijska była osobą niezrównoważoną psychicznie (o stopniu tego niezrównoważenia ciężko się aktualnie wypowiadać ze względu na brak wiarygodnych danych, choć autor przytacza opinię współczesnego mu lekarza psychiatry),która w związku z tym została odsunięta od władzy przez otaczających ją mężczyzn i „skazana” na izolację, którą dodatkowo mogło popierać duchowieństwo, niepewne groźnego przykładu kobiety lekceważącej sprawy religii katolickiej. Warte jeszcze odnotowania są próby autora zastosowania empatycznego podejścia do postaci nieszczęśliwej królowej, które jednak same w sobie niewiele wnoszą do biografii. Zatem, w mojej ocenie, biografia Joanny Szalonej jest poprawną pozycją biograficzną, w której zaprezentowano stan wiedzy na lata 40. XX wieku. Książka przede wszystkim dla miłośników epoki, natomiast sama postać Joanny została oddana tutaj na tyle, na ile umożliwiły to skąpe źródła dotyczące jej życia, znane badaczowi w momencie pisania pracy. Na zakończenie jeszcze parę zdań chciałem poświęcić osobie autora książki, gdyż zaciekawił mnie jeden fakt. Otóż na okładce książki polski wydawca (PIW) zamieścił notę biograficzną, z której dowiadujemy się, że urodzony w 1878 roku historyk był uczestnikiem holenderskiego ruchu oporu i zginął rozstrzelany przez hitlerowców w 1943 roku po ataku na Urząd Stany Cywilnego w Amsterdamie. Jak łatwo policzyć, w momencie śmierci musiałby mieć 65 lat - dość zaawansowany wiek, jak na czynnego bojownika ruchu oporu. Coś mi tutaj nie pasowało, więc w ramach wyzwania poszukałem dodatkowych informacji. I oto okazało się, że Johan Brouwer w rzeczywistości urodził się w roku 1898, a holenderska Wikipedia przedstawia dość kontrowersyjny przebieg jego życia, daleki od szacownego wizerunku historyka. Ale to tylko taka wskazówka dla dociekliwych.