Ciężko zrozumieć historię nowożytną Polski bez jasnego uzmysłowienia sobie pozycji jej hetmanów w państwie. A była ona wyjątkowa, pierwszorzędna i, niestety, z biegiem czasu doprowadziła Rzeczpospolitą do katastrofy.
Początki tego urzędu sięgają wczesnych lat XVI wieku. Hetmani, jako głównodowodzący wojskiem, nabierają coraz większego znaczenia, wraz z intensyfikacją konfliktów Polski na arenie międzynarodowej. Jednak już u schyłku tegoż wieku król Stefan Batory nadał tak duże przywileje Janowi Zamoyskiemu, iż de facto (i de iure) uniezależnił go jako hetmana od siebie. Autor wprost wskazuje, że „Precedens ten miał drogo kosztować Rzeczypospolitą w przyszłości, a następców Batorego stawiał niejednokrotnie w tragicznym położeniu”. W bardzo krótkim czasie urząd hetmański urósł do rangi quasi monarchy, drugiego nieformalnie panującego człowieka w kraju. Wacław Zarzycki dodaje, iż hetmani „Zwolnieni od obowiązku przysięgi przy obejmowaniu swojej funkcji, (…) właściwie przewyższali władzę królewską, a tym bardziej innych ministrów, zwłaszcza kanclerzy. (…) Podejmowali oni nieraz decyzje rozbieżne, niezgodne z polską racją stanu.” W XVII wieku, a szczególnie w wieku XVIII było jeszcze gorzej. Sobiepaństwo hetmanów doprowadziło do wielu kryzysów państwowych, ich poczynania, całkowicie nieraz oderwane od oficjalnego kierunku politycznego króla, prowadziły nie tylko do spięć wewnętrznych, ale do bardzo poważnych kryzysów zewnętrznych. Biorąc pod uwagę fakt, iż urząd ten zawłaszczyli sobie przedstawiciele najbardziej rujnującej państwo oligarchii magnackiej, mającej interesy wprost sprzeczne z monarchą, degrengolada Polski postępowała w zastraszającym tempie. Zarzycki zauważa, że „Hetmani polscy już od czasów Jana Sobieskiego byli poważnymi konkurentami politycznymi królów polskich”. W XVIII wieku byli nie tyle ich konkurentami, co wrogami, którzy wraz z sąsiadami Rzeczpospolitej doprowadzili do wymazania państwa z mapy Europy.
Dyplomacja hetmanów, jako jeden (i to bardzo ważny) atrybut ich władzy, była „anomalią” ustrojową naszego państwa. Jak wiele innych spraw związanych z jego sprawami wewnętrznymi, nie działała ona tak jak powinna. A może inaczej, działała tak jak poszczególni hetmani chcieli, aby działała. Byli oni w swych dyplomatycznych zapędach (szczególnie w polityce wschodniej) kompletnie niezależni od władcy. Niektórzy z hetmanów potrafili wykorzystywać swe kompetencje (często dorozumiane) nie tylko do zwiększenia własnej władzy i pozycji w państwie, ale do robienia całkiem niemałych fortun. Ich dyplomacja ocierała się często wprost o zdradę państwa, niejednokrotnie samowolnie pozwalali sobie na korespondencję z postronnymi władcami, zachowując się jak równorzędni im partnerzy (autor przytacza świetny przykład wymiany listów pomiędzy Janem Zamoyskim a Karolem Sudermańskim). Wszystko to prowadziło do niebywałego chaosu w zarządzaniu państwem (które pomimo tego było fatalne, ale to nie tylko za sprawą hetmanów).
Wacław Zarzycki ukazał dyplomację hetmanów I Rzeczpospolitej w zwięzły, rzeczowy i bardzo ciekawy sposób. Praca zaplanowana jako monografia z zakresu historii państwa i prawa, daje bardzo dużo materiału historycznego, także warto, aby zajrzały do niej osoby zainteresowane ogólnie rozumianą historią Polski okresu nowożytnego. Jak już wyżej wspomniałem, trudno w pełni pojąć przyczyny zwyrodnienia ówczesnego aparatu państwowego, a co za tym idzie, przyczyn upadku Polski, bez wiedzy o roli, znaczeniu i działalności jej hetmanów. Książka ta w dużym stopniu jest w tym pomocna.

Ciężko zrozumieć historię nowożytną Polski bez jasnego uzmysłowienia sobie pozycji jej hetmanów w państwie. A była ona wyjątkowa, pierwszorzędna i, niestety, z biegiem czasu doprowadziła Rzeczpospolitą do katastrofy.
Początki tego urzędu sięgają wczesnych lat XVI wieku. Hetmani, jako głównodowodzący wojskiem, nabierają coraz większego znaczenia, wraz z intensyfikacją...