Jesteśmy społecznością, która kocha książki

"Historie krajów i narodów", jak każda seria książek, ma swoje lepsze i gorsze oblicza. "Historia Szwajcarii" na pewno nie należy do tych pierwszych, ale daleki jestem także od stanowczego sklasyfikowania jej w gronie tych drugich. Dlaczego mam z tym taki problem? Wyjaśnienie jest proste. Pracę Jerzego Wojtowicza można podzielić na dwie bardzo nierówne objętościowo i merytorycznie części. Podczas, gdy okres począwszy od pradziejów aż po I połowę XVIII wieku został potraktowany zdawkowo (trochę ponad 100 stron z 275), bez polotu i z kilku wręcz kompromitującymi błędami rzeczowymi (np. stwierdzenie, iż Konrad II był synem cesarza Ottona I), to ostatnie 200 lat (druga połowa XVIII wieku - lata osiemdziesiąte XX wieku), są już na przyzwoitym, charakterystycznym dla wydawnictwa poziomie. Przyczyną tego jest chyba fakt, iż autor celował w swej pracy badawczej w wieku XVIII i wydaje się, że po prostu bliższe mu było zajmowanie się dziejami najnowszymi. Nie może to jednak tłumaczyć fatalnych lapsusów i bardzo marnej jakości opisu tak znacznego kawału historii opisywanego przez siebie państwa.
Szwajcaria to kraj o tyleż ciekawy historycznie i piękny krajobrazowo i przyrodniczo, co mało znany pod wieloma względami przeciętnemu Polakowi (nawet tym spośród nich, którzy wykazują jako takie zainteresowanie humanistyką). Kojarzy się go najczęściej z bankami, kredytami frankowymi (bujnie rozwijaną od kilkunastu lat działalnością naszych banksterów; ostatnio wszakże zastopowaną z wiadomych względów), drożyzną, papieską gwardią szwajcarską, serami (a bardziej z dziurami w nich) oraz zegarkami. No i z tym, że nie jest w UE, zresztą tak jak Norwegia: oba państwa są bardzo bogate i stoją na stanowisku, że dobrze radzą sobie tak jak są. Można sądzić, że sporo osób wie również o wielowiekowej tradycji szwajcarskiej neutralności, która była niejednokrotnie poddawana cięższym próbom. Jeśli kogoś interesuje np. okres reformacji w tym kraju, to tak jak już wyżej wspomniałem, z książki tej niewiele dowie się o tym zjawisku, a szczegółowych wiadomości winien poszukiwać choćby w doskonałej biografii Zwingliego, wydanej w ramach serii BSL.
Państwo, w którym narodziła się idea Czerwonego Krzyża jest konglomeratem wielu sprzeczności, odmienności i zaskakujących, jak na Europę, zwyczajów (wystarczy wspomnieć, że w 4 kantonach do dzisiaj istnieje praktyka przygotowywania wigilijnej potrawy w postaci pasztetu z kociąt, tudzież jedzenia psiny w tych samych okolicznościach).
Niemniej jednak warto zainteresować się dziejami tegoż państwa, a jeszcze lepiej go zwiedzić (co zrobi autor niniejszych słów podczas nadchodzącej majówki).
Z uwagi na kompletny deficyt literatury historycznej poświęconej dziejom Helwetów w naszym kraju, praca Jerzego Wojtowicza musi wystarczyć za wstęp dla dalszych, bardziej pogłębionych studiów.

"Historie krajów i narodów", jak każda seria książek, ma swoje lepsze i gorsze oblicza. "Historia Szwajcarii" na pewno nie należy do tych pierwszych, ale daleki jestem także od stanowczego sklasyfikowania jej w gronie tych drugich. Dlaczego mam z tym taki problem? Wyjaś...

Rozwiń

Zwiń

Jedna z najlepszych książek jakie czytałem o Oświeceniu, zaś niewątpliwie najlepsza, jaką czytałem o Anglii XVIII wieku (choć autorka często wybiega przed i poza ten okres).
Jeśli kogoś interesują zagadnienia etyczne i liznął coś niecoś z literatury poświęconej tej problematyce, to postać Marii Ossowskiej nie powinna być mu zupełnie obca. Jest to bowiem uczona, której wkład w historię myśli moralnej w XX wieku jest nie do przecenienia.
Prezentowana książka jest tego znakomitym przykładem. Odnajdziemy w niej prawdziwe bogactwo informacji z zakresu historii, literatury, publicystyki, etc., a wszystko łączy motyw przewodni, czyli właśnie kwestia moralności - jak była postrzegana, a jakie były jej przejawy w życiu codziennym, zarówno sfer najwyższych, jak i tych najniższych. Wreszcie, jakie były postulaty na przyszłość: te mające zmienić zastaną rzeczywistość w sposób zgodny z duchem postępu, jak i te, które skłonne były zakonserwować status quo. Wszystko to jest ujęte bardzo klarownie, autorka posługuje się nie tylko doskonałym stylem, ale bardzo umiejętnie wplata w tok narracji rozmaite przykłady z epoki. Efektem tego jest książka bardzo przystępna, daleka od suchego wywodu charakterystycznego dla gabinetowych uczonych.
Świetne są szczególnie fragmenty poświęcone
"Spectatorowi", legendarnemu czasopismu, którego jednym z założycieli był J. Addison. Mawiał on, "że moralność jest stałej i niezmiennej natury, podczas gdy religie są różne; że przez samo obserwowanie zasad moralności człowiek jest pożyteczniejszym członkiem społeczeństwa niż przez samą wiarę; że prawidła moralności są pewniejsze i bardziej zgodnie uznane niż zasady wiary; że niewiara nie jest tak złośliwej natury jak niemoralność i dlatego człowiek cnotliwy a niewierzący może dostąpić zbawienia, podczas gdy <<nie może przecież na nie zasłużyć człowiek niecnotliwy, choćby wierzący>>".
Natomiast inny z wyśmienitych przedstawicieli ludzi pióra tamtego czasu w Anglii - Henry Fielding, wyrażał takie oto zdanie o prawnikach, sędziach i politykach swojego czasu (mając na myśli przede wszystkim Roberta Walpole'a): "Umiał grać na namiętnościach ludzkich, skłócać je, i dla swoich własnych celów wykorzystywać zazdrość i obawy, jakie ze zdumiewającą wprawą potrafił wzbudzać, używając po temu owych wielkich środków, które gmin zwie zdradą, udawaniem, zwodzeniem, kłamstwem, fałszem i tym podobnie, a które ludzie wielcy łącznie ujmują wspólną nazwą polityki". Trzeba przyznać, że nawet dzisiaj niektórzy przedstawiciele klasy zwanej polityczną, próbują naśladować XVIII wiecznego premiera Anglii. Żenujący zazwyczaj sposób w jaki to robią, wynika tylko z faktu, że ich ograniczone zasoby intelektualne (przy nieproporcjonalnie wielkiej megalomanii) nie mogą sprostać wysoko postawionej przez reprezentanta Albionu poprzeczce.
Maria Ossowska, mimo, iż pisała w czasach, które nie bardzo pozwalały na jakąkolwiek krytykę wysuwaną w stronę tzw. klasyków marksizmu, potrafiła jednak dostrzec i przekazać czytelnikom bardzo ciekawą niekonsekwencję w zachowaniu jednego z dwóch ich największych przedstawicieli. Otóż sam Fryderyk Engels, "żył, jak wiadomo, przez długie lata z robotnicą, Mary Burns. Najwidoczniej przekraczanie barier klasowych, mimo wyznawanych poglądów, nie przychodziło ludziom łatwo, skoro pragnąc włączyć ją do lepszego drzewa genealogicznego jeździł i do Szkocji, i do Irlandii w nadziei, że potrafi okazać, iż pochodzi ona z rodziny szkockiego poety Roberta Burnsa. Trudno dziś ustalić, czy był to warunek zawarcia ślubu, czy nie".
Dzieło Marii Ossowskiej czyta się z niegasnącym zaciekawieniem. Wszakże jak sama zauważyła, "ze wszystkich przecież rozrywek żadna nie jest równie potrzebna, jak czytanie pożytecznych i zajmujących ksiąg".

Jedna z najlepszych książek jakie czytałem o Oświeceniu, zaś niewątpliwie najlepsza, jaką czytałem o Anglii XVIII wieku (choć autorka często wybiega przed i poza ten okres).
Jeśli kogoś interesują zagadnienia etyczne i liznął coś niecoś z literatury poświęconej tej problematyce, to postać...

Rozwiń

Zwiń

Majstersztyk przewrotności, inteligencji i przenikliwości. Bernard Mandeville raczej nie należy do myślicieli znanych powszechnie, a wielka szkoda. Jego "Bajka o pszczołach" zasługuje bowiem na to, aby być czytaną na równi z co najmniej innymi dziełami wiodących filozofów epoki Oświecenia.
Pozornie nietrudna do sformułowania teza: przywary ludzkie, egoizm i wzajemna rywalizacja człowieka z człowiekiem są motorem postępu w rozwoju społeczeństw, i bez tego wszystkiego wzrost gospodarczy, a w szczególności handel, nie mogłyby się tak wznosić jak to się z nimi dzieje, gdy się na nią spojrzy nie okiem XXI wiecznego reprezentanta świata ponowoczesnego, ale spróbuje osadzić w mentalności, realiach i obyczajach ówczesnej (przełom XVII i XVIII wieku) sytuacji, wydaje się mocno ekscentryczna, jeśli nie wprost obrazoburcza. I tak też książka Mandeville'a została wtedy przyjęta. Szok jaki sprawiła swą śmiałą i bezpardonową argumentacją, równał się może tylko próbom "zatuszowania" faktu jej istnienia oraz sprowadzenia autora do szeregu wariatów, którzy za nic mają moralność, religię i święty konwenans. I właśnie to wszystko sprawia, że zarówno wtedy, jak i teraz, wszystkie rogate dusze, którym bliska jest idea niepodlegania utartym schematom myślowym, które kierują się w życiu zasadami krytycznego myślenia i patrzą na nie przez pryzmat "szkiełka i oka", powinny zapoznać się czym prędzej z "Bajką o pszczołach".
A teraz kilka złotych myśli z tegoż dzieła, tak, aby zadośćuczynić ewentualnemu zarzutowi gołosłowności powyższych twierdzeń:
"Oszczędność jest - podobnie jak uczciwość - cnotą mizerną i głodującą, odpowiednią jedynie dla niewielkich społeczności poczciwych, cichych ludzi, którzy godzą się na biedowanie, byleby mieć spokój";
"De gustibus non est disputandum jest równie prawdziwe w przenośni, co w dosłownym sensie, a im bardziej ludzie różnią się od siebie kondycją społeczną, majątkiem i sposobem życia, tym mniej są zdolni wzajemnie wydawać sądy o swoich kłopotach i przyjemnościach";
"W moralności jest tak jak w naturze: nie ma w istotach ludzkich nic tak doskonale dobrego, żeby nie mogło komuś w społeczeństwie zaszkodzić, ani też nic tak całkowicie złego, żeby nie mogło okazać się pożyteczne dla jakowejś cząstki stworzenia. Rzeczy bywają więc dobre i złe tylko w odniesieniu do czegoś innego i w zależności od tego, w jakim świetle i w jakim położeniu je umieścimy".
Wszelkiej maści świętoszki (których pełno w każdej epoce), oburzeni na szczerość autora (przypominało to trochę casus Machiavellego) i zarzucający mu skrajną degenerację, byli niezdolni do zrozumienia o co tak właściwie mu chodzi. Rzucali gromy, wzywali wszystkie świętości na pomoc w zwalczaniu bezbożnika, i w starym stylu braterskiej miłości do bliźniego swego - odsądzali go od czci i wiary.
Mandeville niejako przewidział możliwy rozwój wydarzeń, gdyż stwierdził następująco w swej "Bajce": "Ponieważ jednak nic tak dobitnie nie dowodziłoby niesłuszności moich wywodów, jak przyjęcie ich za prawdę przez ogół ludzi, przeto nie oczekuję aprobaty ze strony szerokich rzesz. Nie piszę dla wielu, a życzliwych sobie szukam jedynie wśród owych nielicznych, którzy umieją myśleć abstrakcyjnie i których umysły wznoszą się ponad pospolitość. Choć pokazałem drogę do świeckiej wielkości, przecieżem zawsze bez wahania wolał ścieżkę wiodącą do cnoty", i dalej: "Natomiast człowiek rozumny i mądry, który nie da się oszukać ani zagadać, człowiek o zdolnym i żywym umyśle, umiejący mówić rzeczy cięte i dowcipne chociaż chłoszcze tylko to, co na to zasługuje, człowiek honoru wreszcie, który ani sam nikogo nie znieważa, ani też nie pozwoli się znieważyć - może być szanowany, ale rzadko bywa tak lubiany, jak jego słabszy i mniej utalentowany kolega".
Z serii Biblioteki Klasyków Filozofii jest to bez wątpienia jedna z najlepszych pozycji.

Majstersztyk przewrotności, inteligencji i przenikliwości. Bernard Mandeville raczej nie należy do myślicieli znanych powszechnie, a wielka szkoda. Jego "Bajka o pszczołach" zasługuje bowiem na to, aby być czytaną na równi z co najmniej innymi dziełami wiodących filozofów epoki ...

Rozwiń

Zwiń

Skandynawistyka w Polsce nie może się pochwalić zbyt dużym dorobkiem. Dlatego też, każda praca w tej materii jest na wagę złota.
Nie od dziś wiadomo, że historie o mężnych wojownikach z rogami na hełmach rozpalały wyobraźnię niejednego miłośnika muzy Klio. Widać to także po dużej popularności ostatnich seriali ich dotyczących, które często biją rekordy oglądalności. Jakkolwiek zazwyczaj mają się nijak do rzeczywistości historycznej, to masowa kultura, rządząc się swoimi prawami, domaga się przypominania jej o podbojach długowłosych łupieżców z północy.
W 1970 roku na polskim rynku wydawniczym pojawiła się znakomita popularnonaukowa książka pióra językoznawcy Mariana Adamusa. Pomimo tego, iż liczy sobie już ponad 50 wiosen, w dalszym ciągu stanowi podstawę, na której może się oprzeć każdy, kto zapragnie zgłębić swą wiedzę o tym fascynującym przedmiocie.
"Tajemnice sag i run" to - jak to określił autor we wstępie - podróż w czasie do miejsc i wydarzeń, które minęły bezpowrotnie, ale które odcisnęły sobą (zarówno w sferze kultury duchowej jak i materialnej) niezatarte piętno historyczne nie tylko na państwach skandynawskich, ale także w całej Europie, Azji (Konstantynopol) i Ameryce Północnej.
Konstrukcja pracy jest bardzo klarowna i przystępna. Marian Adamus był nie tylko znawcą języków skandynawskich i runologiem, ale też bardzo dobrze władał językiem ojczystym, czego efektem jest książka, która ani na chwilę nie nudzi. A przecież to największy sukces w popularyzowaniu nauki!
Czegóż to nie dowiemy się z kart dzieła. Mamy tutaj wiadomości o religii Normanów, o ich piśmie (runy), o kulturze materialnej, obyczajach, prawie, historii, podbojach, odkryciach i wiele innych. Wszystko bardzo zgrabnie ubrane w zwięzłe, acz treściwe rozdziały. Informacje o historii autor przeplata umiejętnie danymi o ludziach, którzy ją tworzyli i o historykach, których prace pozwalają nam się z nią bliżej zaznajomić. Do najciekawszych należą te, dotyczące rozwoju runologii jako gałęzi językoznawstwa oraz, często naprawdę sensacyjne, opisy odkryć najważniejszych zabytków z napisami runicznymi i zawiłe koleje związane z ich interpretacją. Nad wszystkim królują oczywiście sagi. Ich ojczyzną jest Islandia. Niesamowite opowieści skaldów, przekazywane onegdaj z ust do ust, spisywane dopiero od początku XIII wieku, stanowią doskonały przykład na połączenie historii z poezją, finezji z wiadomościami z życia wziętymi, których prawdziwość współczesna nauka coraz częściej w coraz szerszym wymiarze potwierdza. Reasumując, praca Mariana Adamusa to świetne preludium do dalszych studiów nad Skandynawią. Polecam każdemu zaczynać od niej tę podróż.

Skandynawistyka w Polsce nie może się pochwalić zbyt dużym dorobkiem. Dlatego też, każda praca w tej materii jest na wagę złota.
Nie od dziś wiadomo, że historie o mężnych wojownikach z rogami na hełmach rozpalały wyobraźnię niejednego miłośnika muzy Klio. Widać to także po dużej popularn...

Rozwiń

Zwiń

Bez wątpienia jest to najlepsza praca Schopenhauera, z jaką się zapoznałem. Tytuł dzieła w pełni oddaje jego treść - jest ona wprost naszpikowana mądrością. Tylko taką swoistą, charakterystyczną dla sposobu postrzegania świata przez niemieckiego myśliciela, a co za tym idzie, mogącą się albo w pełni spodobać, albo zostać odrzuconą, jako zbyt krytyczną, pesymistyczną i odzierającą człowieka i jego otoczenie z wszelkich złudzeń.
Żeby zrozumieć co ma do powiedzenia w swej twórczości filozof z Gdańska, należy zapoznać się z jego "Aforyzmami". Wydaje się, że jeśli ta książka kogoś wciągnie, to może spokojnie dalej studiować Schopenhauera, dlatego też warto od niej zaczynać przygodę z jego wizją rzeczywistości.
Jako, że żadne słowa nie oddadzą tego, z czym mamy tu do czynienia, zaproponuję kilka wybranych "aforyzmów", które w mojej ocenie są reprezentatywne dla całości:
"W ostatniej instancji o naszym szczęściu lub nieszczęściu decyduje to, co wypełnia i czym zajęta jest nasza świadomość. Tutaj na ogół każde zajęcie czysto intelektualne da umysłowi, który jest do niego zdolny, znacznie więcej niż prawdziwe życie, gdzie powodzenie przeplata się nieustannie z niepowodzeniem i towarzyszącymi mu klęskami i plagami";
"Aby żyć całkiem rozważnie i wyciągać z własnego doświadczenia całą naukę, jaka w nim jest zawarta, trzeba często wracać myślą wstecz i rekapitulować to, co się przeżyło, zrobiło, czego się doświadczyło i co się przy tym odczuwało, trzeba też porównywać poprzedni własny sąd z obecnym, zamiary i dążenia z ich rezultatem i przyjemnością, jaką przyniosły";
"Inteligentne słowa lub pomysły są na miejscu tylko w towarzystwie inteligentnym; zwykłe ich nie cierpi; aby jemu się spodobać, człowiek musi być płaski i głupi. W takim towarzystwie trzeba więc z bolesnym samozaparciem poświęcić trzy czwarte własnej osobowości, aby upodobnić się do innych";
"Prawda, że uprzejmość jest o tyle trudnym zadaniem, iż wymaga okazywania dużego szacunku wszystkim ludziom, podczas gdy większość z nich w ogóle na to nie zasługuje, a ponadto wymaga udawania wielkiego zainteresowania nimi, gdy powinniśmy być szczęśliwi, że nic nas nie obchodzą. - Pogodzić uprzejmość z dumą - oto sztuka";
"Nie kwestionujcie niczyjej opinii, zważcie, że aby wyperswadować ludziom wszystkie bzdury, w jakie wierzą, nie wystarczy dożyć wieku Matuzalema. Należy też powstrzymać się w rozmowie od wszelkich uwag krytycznych, bo łatwo ludzi urazić, a trudno ich poprawić, jeśli to w ogóle możliwe. (...) Kto przyszedł na świat, by na serio oświecać go co do spraw najważniejszych, ten może mówić o szczęściu, jeśli wyniesie skórę cało".
Schopenhauer stawia wysoko poprzeczkę na wielu polach. Mimo to warto spróbować przejąć się jego słowami.

Bez wątpienia jest to najlepsza praca Schopenhauera, z jaką się zapoznałem. Tytuł dzieła w pełni oddaje jego treść - jest ona wprost naszpikowana mądrością. Tylko taką swoistą, charakterystyczną dla sposobu postrzegania świata przez niemieckiego myśliciela, a co za tym idzie, mogącą się al...

Rozwiń

Zwiń

Kolejna z "miniaturowych", ale zarazem potężnych swym przekazem, pozycji z repertuaru filozofa z Gdańska. Badał on wszystkie "podstawy" życia człowieka i rzeczywistości, w której się on obraca. Nie mogło zatem zabraknąć "podstaw" moralności.
Jak zwykle można o tym przedmiocie powiedzieć dużo, i wielu też dużo mówiło. Istota jednak polega na tym, aby prawić z sensem. A jak wiadomo, niczego tak nie brakuje na świecie jak nonsensu. Jak najbardziej odnosi się to do dziedziny moralności. Popatrzmy tu i ówdzie, rozejrzyjmy się dookoła, ileż absurdów znajdziemy w tej materii. A jeśli jeszcze dodamy do tego, że kanony moralności ulegały ciągłej zmianie w toku dziejów, raz coś było zakazane, innym razem dozwolone, raz ten czy ów bóg krzywił się na jakiś drobny defekcik jego maluczkiego ludzkiego stworzonka, którego, co zabawniejsze, sam był źródłem.
Takie umysły jak Schopenhauera nie mogły przejść obojętnie nad tym kabaretowym repertuarem.
"I cannot afford to keep a concience" ("Nie stać mnie na to, aby utrzymywać sumienie" - jak chce tłumacz dzieła) - czyżby filozof odsłonił praprzyczynę moralności? Jakkolwiek byśmy tłumaczyli sobie jego stwierdzenie, nie ulega wątpliwości, że mamy tu połączenie świata pieniądza i porządku moralnego. Chcielibyśmy na pewno łudzić się (i to najczęściej robimy), że jedno z drugim nie powinno mieć tyle wspólnego, ale spójrzmy na to chłodnym okiem racjonalisty i sceptyka - ile znamy przykładów przedkładania tego co słuszne nad to co nam się opłaca?
Schopenhauer jest myślicielem trzeźwym. Wie co i jak na tym świecie. Z drugiej strony pociąga go jednak słodka myśl o królestwie pięknych wartości. Stąd zdania typu: "Swoją drogą doskonałość moralna stoi wyżej od wszelkiej mądrości teoretycznej".
Bardzo ujmująca jest także (i bardzo egzotyczna w jego czasach) postawa pro zwierzęca. Z jego słów w ich obronie tchnie prawdziwy żar miłośnika tych pięknych istot - bardziej charakterystyczny dla współczesnych nam obrońców ich praw, niż dla XIX wiecznych przedstawicieli społeczeństwa rewolucji przemysłowej, gdzie nie tyle zwierzę, co człowiek był traktowany jak zwierzę.
Skąd taki problem z tą moralnością? Może ludzie nie potrafią jednak dogadać się co do podstawowych wartości, poza tym, że w kółko deklarują, jak ważne jest ich szanowanie i przestrzeganie? Może rację ma Schopenhauer, gdy mówi: "Każdy osobnik jest istotą zasadniczo różną od wszystkich innych. W sobie jedynie istnieję rzeczywiście, cała reszta nie jest mną i jest mi obca". Czy nie brzmi to aż nazbyt pesymistycznie?

Kolejna z "miniaturowych", ale zarazem potężnych swym przekazem, pozycji z repertuaru filozofa z Gdańska. Badał on wszystkie "podstawy" życia człowieka i rzeczywistości, w której się on obraca. Nie mogło zatem zabraknąć "podstaw" moralności.
Jak zwykle można ...

Rozwiń

Zwiń

Marian Małowist należy dziś do niesłusznie zapomnianych naszych historyków XX wieku (z problemem tym spróbował trochę powalczyć Tomasz Siewierski w znakomitej pracy o szkole Małowista, która ukazała się kilka lat temu). Dlaczego niesłusznie? Otóż dlatego, iż nietuzinowy ten badacz był bodaj najwszechstronniejszym polskim historykiem w poprzednim wieku, o ile nie w ogóle. Rozpiętość jego tematycznego portfolio jest niebywała.
Zaczynając od końca działalności Małowista wymienię dla przykładu: monografię o Tamerlanie i jego imperium, świetną pracę o konkwistadorach portugalskich wydaną w serii "ceramowskiej", pionierskie na naszym gruncie publikacje odnoszące się do dziejów Afryki, paralele rozwoju gospodarczego wschodniej i zachodniej Europy u schyłku średniowiecza i początku epoki nowożytnej, badania nad rozwojem rzemiosła we Flandrii i Niderlandach w późnym średniowieczu oraz wyjątkową w naszej historiografii książkę o genueńskiej kolonii na Krymie - Kaffie i problemowi wschodniemu (tureckiemu) w drugiej połowie XV wieku.
Warto również dodać, że wspólnie ze swą małżonką, wybitną badaczką starożytności Izą Bieżuńską-Małowist, napisał on popularno-naukową historię niewolnictwa, jako problemu cywilizacyjnego w aspekcie dziejów człowieka. Na koniec tej krótkiej prezentacji autora wypada wspomnieć, iż miał on wielki wpływ na naukę historii w Polsce po II wojnie światowej, także poprzez swoich uczniów, wśród których wymienić można takie tuzy jak: Bronisław Geremek, Henryk Samsonowicz, Benedykt Zientara, czy wreszcie Janusz Tazbir.
Jego szerokie kontakty i znajomości w świecie nauki (sam wielki Fernand Braudel, twórca szkoły Annales, utrzymywał z naszym historykiem kontakty naukowe, i nawet cytował jego prace w swym pomnikowym dziele o Morzu Śródzmiemnym w okresie Filipa II), a także biegła znajomość wielu języków, pozwalały na otwieranie furtek młodym adeptom nauki, którzy pod pieczą Małowista szlifowali swój warsztat.

Największym problemem Małowista, jak się szybko okazało w okresie między wojnami, było jego pochodzenie. Jako polski Żyd, miał on ogromnie skomplikowaną drogę kariery w godnych pożałowania czasach późnej "sanacji". Mimo tego, a może właśnie dzięki temu, jego postawa i zdolności, tak bardzo wystawione na niesprzyjające okoliczności, dały naszej nauce historycznej wiele pierwszorzędnych dzieł. Pierwszym spośród nich, wydanych w formie książkowej w 1935 roku jest praca o Sztokholmie i jego polityce handlowej u schyłku średniowiecza. Ma ona wielojęzyczną, co oczywista głównie skandynawską, podstawę źródłową, i była w swoim czasie dosyć egzotyczną pozycją na polskim rynku wydawniczym (swoją drogą, jest tak i dziś).
Skandynawistyka w naszym kraju w pierwszej połowie XX wieku nie była polem dla szerokich prac badawczych. Niewiele się działo w tym zakresie. Dlatego też, ukazanie się pracy Małowista można uznać za wydarzenie.
Niestety z punktu widzenia dzisiejszego czytelnika książka ta jest mało strawna. Przede wszystkim mocno kuleje kompozycja jej treści. Zaczynanie wywodu od szczegółowych danych źródłowych dotyczących handlu Sztokholmu, i szerzej Szwecji, z Hanzą (przede wszystkim) i Niderlandami, oraz drobiazgowe, a przy tym mocno hipotetyczne (czego autor nie ukrywa) dywagacje o problemach gospodarczych tamtego okresu, może każdego, nawet trochę obeznanego z dziejami Skandynawii, wybić z czytelniczego nastroju. Pozostawienie na ostatni rozdział zarysu tła politycznego w obszarze Morza Bałtyckiego i kilku informacji z historii krajów zmagających się ze sobą o preponderancję handlową w ówczesnym świecie północnej Europy, jest zabiegiem bardzo nietrafnym. Pal licho już, że aby przebrnąć przez ten końcowy rozdział, należy mieć sporo wiadomości o tej materii, inaczej można się zupełnie pogubić.
Reasumując, jest to najgorsze z dzieł Mariana Małowista, z jakimi miałem do czynienia, aczkolwiek tematyka, która jest mi bardzo bliska, nie pozwoliła na ciągłe odkładanie tej lektury ad Calendas Graecas.

Marian Małowist należy dziś do niesłusznie zapomnianych naszych historyków XX wieku (z problemem tym spróbował trochę powalczyć Tomasz Siewierski w znakomitej pracy o szkole Małowista, która ukazała się kilka lat temu). Dlaczego niesłusznie? Otóż dlatego, iż nietuzinowy ten badacz był boda...

Rozwiń

Zwiń

Gdyby ktoś pokusił się kiedyś o zbadanie, który z naszych historyków był najpracowitszy, to dam sobie rękę uciąć, że na podium znalazłby się Władysław Konopczyński. Kto wie, może nawet ze złotem.
Jak sam swojego czasu stwierdził, stracił on jedynie 3 lata dorosłego życia, kiedy nie mógł się w pełni oddać nauce. Był to okres pełnienia służby wojskowej i parlamentarnej.
Poza tytaniczną pracowitością, prof. Konopczyński wykazywał się wielkim geniuszem naukowym. Osobiście uważam, iż należy on do najlepszych naszych historyków, a jeśli chodzi o sam XVIII wiek, jest on bez wątpienia najwybitniejszy.
Praca o relacjach Szwecji i Polski od pokoju oliwskiego do upadku RP jest kolejnym przykładem na niesamowite połączenie wielkiego kunsztu, jako badacza źródeł, z wyjątkowym stylem literackim. Nie ma chyba takiego drugiego historyka (z wszystkich mi znanych jedynie Askenazy zbliżał się do talentu Konopczyńskiego), który potrafiłby poprowadzić tak świetnie narrację historyczną, z tak wielkim znawstwem opowiedzieć o trudnych wydarzeniach, a to wszystko ubrać w słowa zarówno piękne, jak i pouczające.
Trzeba sobie zaznaczyć, że prof. Konopczyński nie chwytał się tematów łatwych i przystępnych. Wręcz przeciwnie, był on najczęściej prekursorem zagadnień, które nawet do dzisiaj (tak jak w przypadku prezentowanej książki) są jak na razie ostatnim głosem nauki, choć praca była pisana w pierwszych latach I wojny światowej. Profesor Konopczyński był zmuszony udać się wtedy wraz z rodziną na emigrację do Skandynawii, i, co warto mocno podkreślić, błyskawicznie opanował języki: duński i szwedzki, w stopniu na tyle zaawansowanym, iż mógł nie tylko czytać fachową literaturę i prowadzić ożywione dyskusje ze skandynawskimi uczonymi, ale również wertować tamtejsze archiwalia! Wprawdzie słynął on z bycia poliglotą (władał biegle 14 językami), aczkolwiek jego wyczyn i tak budzi najwyższe uznanie.

Jeśli chodzi o samą treść książki. Myliłby się bardzo ten, kto uznałby, iż jest to ogólnikowe gdybanie na temat polsko-szwedzkich spraw w tym dosyć długim okresie. Po pierwsze, sam przedmiot był i jest nadal mało oświetlony przez naukę, po drugie zaś, rozważania autora są dosyć szczegółowe (czasami aż za bardzo) i doskonale ukazują arkana ówczesnej gry dyplomatycznej. Bo trzeba sobie powiedzieć wprost: dzieło to jest historią kontaktów dyplomatycznych par excellence. Widać także, że druga połowa XVII wieku nie była dla profesora tym czym był wiek XVIII. Podczas, gdy tylko 1 rozdział dotyczy pierwszego z wymienionych okresów, reszta traktuje już o wieku świateł. Ale prawdziwym majstersztykiem jest ostatni z nich, czyli paralela historii Szwecji i Polski w przedziale lat: 1717 - 1772. Bez większej przesady mogę powiedzieć, że jest to jeden z najlepszych fragmentów z prac historycznych, z jakimi kiedykolwiek się zetknąłem. Jest tam wszystko, o czym wyżej mowa: doskonały styl, głębokość ujęć, przenikliwe refleksje i niesamowita znajomość rzeczy.
Na koniec zacytuję dwa przykłady z książki, na potwierdzenie tego, o czym napisałem:
1) "Z dotychczasowych rozważań wynika, że gdyby o życiu lub upadku państw decydował ustrój państwowy, to Szwecji nie groziło nic złego, a Polska, powinna była upaść jeszcze przed okresem saskim, gdyby zaś rozstrzygała pospolicie tak zwana moralność polityczna, a zwłaszcza stan sprzedajności, to Szwecja, jak i Anglia, dojrzały do upadku na wiele lat przed Polską. Sprawa nie kończy się atoli na gotowym ustroju ani na katechizmie uczciwości obywatelskiej. Szereg innych przyczyn, po części tkwiących w psychice społecznej, po części w otoczeniu zewnętrznym, skierował Szwecję na drogę dalszego rozwoju, Polskę ku utracie niepodległości";
2) Komentarz do opinii Fryderyka Wielkiego o Polakach i Szwedach: "Nie przypisujemy, oczywiście, byt wielkiej wagi sądom człowieka, co zwykł opluwać wszystkich, komu sam szkodził, ale w krzywym zwierciadle tej krzywej duszy jednakowo odbijające się przedmioty miały pewne podobieństwo i w rzeczywistości".

Gdyby ktoś pokusił się kiedyś o zbadanie, który z naszych historyków był najpracowitszy, to dam sobie rękę uciąć, że na podium znalazłby się Władysław Konopczyński. Kto wie, może nawet ze złotem.
Jak sam swojego czasu stwierdził, stracił on jedynie 3 lata dorosłego życia, kiedy nie mógł s...

Rozwiń

Zwiń

Schopenhauer potrafił wyłożyć swoje poglądy na istotne sprawy z zakresu filozofii w krótki i rzeczowy sposób. Rozprawa o cokolwiek tajemniczym tytule: "Poczwórne źródło twierdzenia o podstawie dostatecznej", jest tego dobrym przykładem. Najogólniej rzecz biorąc mamy tutaj do czynienia z teorią poznania, ale mnie osobiście najbardziej zainteresowała krytyka, jaką niemiecki uczony poczynił odnośnie tzw. "dowodów" na istnienie Boga, których w historii filozofii było dosyć dużo, a które, co wynika z ich ilości, nie zadowalały zbytnio następujących po sobie myślicieli. (Pomijam tutaj tego rodzaju "dowody", które formułowali ludzie pokroju Tomasza z Akwinu, gdyż, jak to kiedyś trafnie ujął Bertrand Russell, ich filozofia polegała na tym, że wynik dowodzenia znany był już na samym początku "rozumowania", a reszta stanowiła tylko niepotrzebne - acz mające stwarzać pozory wielkiej uczoności - tło).
Artur Schopenhauer należał do generacji filozofów krytycznych, jego rozumowanie nie było parawanem dla tezy, którą z góry już sobie założył.
I tak, wobec kartezjańskiego tzw. "dowodu ontologicznego" na istnienie Boga Schopenhauer kwituje: "A więc z dowolnie wymyślonego pojęcia wydobywa się orzeczenie realności, czyli istnienia, i przedmiot odpowiadający pojęciu niezależnie od tegoż ma w rzeczywistości istnieć". W logice taki błąd nazywamy hipostazą.
Drugi przykład krytyki tego typu "dowodów" został przez Schopenhauera omówiony w kontekście filozofii Kanta. Jak niektórym wiadomo, myśliciel z Królewca zaprzeczył w swej "Krytyce czystego rozumu" dowodom na istnienie Boga. Autor słusznie zwraca uwagę na pewien fakt, o którym wielu zapominało, ale którzy zauważyli, że Kant zostawił w swej filozofii niejako pewną furtkę, przez którą mogli przechodzić także ci, dla których jego wnioski były zbyt trudne do przyjęcia: "Gdy więc inni pocieszali się, że Kant powiedział:<<i przeciwne nie da się również dowieść>> (jakby stary lis nie wiedział, że affirmanti incumbit probatio [dowodzenie jest rzeczą twierdzącego]) (...)".
Pozostając jeszcze trochę na gruncie wybitnych dzieł pruskiego myśliciela, warto przytoczyć uwagę Schopenhauera na temat tzw. "władzy sądzenia". Otóż twierdzi on, że "Władza sądzenia jest pośrednikiem pomiędzy poznaniem zmysłowym a abstrakcyjnym, czyli pomiędzy rozsądkiem a rozumem. Większość ludzi posiada ją w zaczątku, często nawet tylko nominalnie; ci są stworzeni do prowadzenia przez innych. Nie należy z nimi rozprawiać ponad konieczność (...)". Słowa te nie są zbyt optymistyczne, ale chyba dobrze odpowiadają obiegowej opinii o postawie życiowej filozofa rodem z Gdańska.
Książeczka ta nie należy do najłatwiejszych. Polecam ją, ale dopiero po zapoznaniu się z trochę "lżejszymi" przedstawicielkami z dorobku Schopenhauera.

Schopenhauer potrafił wyłożyć swoje poglądy na istotne sprawy z zakresu filozofii w krótki i rzeczowy sposób. Rozprawa o cokolwiek tajemniczym tytule: "Poczwórne źródło twierdzenia o podstawie dostatecznej", jest tego dobrym przykładem. Najogólniej rzecz biorąc mamy tutaj do czyn...

Rozwiń

Zwiń