Tahar Ben Jelloun to marokański pisarz uważany za jednego z najważniejszych na świecie autorów arabskiego pochodzenia. Dotychczas w języku polskim można było przeczytać jego powieści: „To oślepiające nieobecne światło”, „O mojej matce”, „Dziecko piasku” czy „Święta noc”. Mieszkający od 1971 roku w Paryżu filozof i psycholog został w 1987 roku wyróżniony prestiżową Nagrodą Goncourtów i ostatecznie zaliczony do czołowych przedstawicieli literatury frankofońskiej Maghrebu. Oprócz powieści i opowiadań Tahar Ben Jelloun jest także autorem politycznych esejów i artykułów publikowanych w opiniotwórczej zachodniej prasie. Niektóre z jego powieści zostały przetłumaczone na ponad czterdzieści języków.

Najnowsza książka autora, która ukazała się na polskim rynku, wydaje się znacząco różnić od pozostałych dokonań francuskojęzycznego powieściopisarza. „Co to jest islam? Książka dla dzieci i dorosłych” jest zapisem rozmów autora ze swoją dziesięcioletnią córką. Bezpośrednim impulsem do powstania tego tytułu okazał się zamach z 11 września 2001 roku. To on sprawił, że dorastająca dziewczynka zaczęła konfrontować ojca z niewygodnymi pytaniami o rolę i znaczenie islamu ze współczesnym świecie oraz o zagrożenia i niebezpieczne elementy składowe przypisywane islamowi. Zapis domowych rozmów odbytych między córką a ojcem został w ostatecznym wydaniu książkowym poszerzony o wybór istotnych artykułów na temat islamu publikowanych przez autora w zachodniej prasie. Zamieszczono także niepublikowane dotąd teksty, w których Tahar Ben Jelloun porusza kwestię styczniowego zamachu na redakcję „Charlie Hebdo” oraz na żydowski supermarket w Paryżu.

Rozmowa ojca i córki stanowiąca główną oś książki obfituje w liczne, niejednokrotnie niełatwe i aktualne pytania: Co to znaczy terrorysta? Kim jest fanatyk? Kim jest męczennik? Czym są: dżihad, fatwa i szariat? Jak Mahomet przekonał ludzi, żeby mu uwierzyli? Jakie są obowiązki w islamie? Co to jest godność? Co to znaczy wątpić? Co znaczy laicki? Czy islam zmusza kobietę do zakrywania całego ciała? Skąd pochodzi przemoc u muzułmanów? Czy muzułmanie i chrześcijanie potrafią dojść do porozumienia? Czy islam jest religią tolerancyjną? Kim są talibowie? Czy malowanie obrazów jest zakazane w islamie? Czy islamu trzeba się bać? Dlaczego coraz więcej ludzi w Europie boi się islamu? Jak dochodzi do krwawego radykalizmu? Jak zostaje się dżihadystą? Czy islam jest możliwy w demokracji laickiej? Jak żyć z milionami imigrantów muzułmańskich?

Odpowiedzi, których ojciec udziela córce na powyższe pytania (oraz wiele innych) to odpowiedzi formułowane z perspektywy wierzącego muzułmanina, które mają pomóc dziewczynce w wypracowaniu własnego stosunku do religii ojca. Pytania, które padają, są zasadne i ważne. Odpowiedzi na nie nie zawsze są klasycznymi odpowiedziami. Często są to dłuższe wywody, które jednak nie przynoszą konkluzji lub same kończą się pytaniem. Odpowiedzi mają niejednokrotnie charakter eseistyczny, polemiczny, niejednoznaczny. Odnosi się wrażenie, jakby Tahar Ben Jelloun zachęcał czytelnika do przemyślenia wraz z nim każdego z pytań oraz do prób sformułowania indywidualnych odpowiedzi.

„Co to jest islam? Książka dla dzieci i dorosłych” imponuje odwagą zmierzenia się z, być może, najbardziej aktualnymi wyzwaniami współczesności. Autor postawił sobie za cel klarowne zaprezentowanie oraz rzetelne wyjaśnienie wielu pojęć, niemal codziennie przewijających się w mediach, których znaczenia często nie rozumiemy. W przystępnej rozmowie z córką wyjaśnia różnice między sunnizmem a szyizmem, między talibami afgańskimi a egipskimi Braćmi Muzułmanami, między mową fanatyków a tekstami o duchowości.

W wielu jednak miejscach autor posłużył się nadmiernymi uproszczeniami i uogólnieniami. W odpowiedziach udzielanych córce nie brakuje myślenia życzeniowego oraz banalnych puent, jak choćby: Nie martw się, życie jest piękne mimo wszystko! Trudno czuć się usatysfakcjonowanym konkluzją, iż to nie islam ma związek z przemocą, lecz odpowiedzialni za to są poszczególni muzułmanie, którzy źle go interpretują. W książce za mały nacisk został położony na ukazanie związku między islamem a zobowiązaniem jego wyznawców do utrwalania go i poszerzania obszaru jego dominacji. Ciekawe byłoby także poruszenie zagadnienia wpływu oświecenia na islam. Wydaje się też, iż zabrakło merytorycznej przedmowy do polskiego wydania tej pozycji; przedmowy, która porządkowałaby liczne wątki przewijające się w wieloaspektowej dyskusji ojca i córki.

I ostatnia uwaga. To, co w książce „Co to jest islam?” wydaje się najbardziej kontrowersyjne, to poszczególne wypowiedzi autora, które zawierają w sobie wyrażone nie wprost usprawiedliwienie niewspółmiernych reakcji na krytykę islamu. W artykule „Islam drażliwy” opublikowanym 10 października 2006 roku w „La Repubblica” Tahar Ben Jelloun pisał: To jednak nie islam jest słaby, lecz niektóre społeczności muzułmańskie, które w religii ulokowały całe swoje jestestwo, pragnienia, nadzieje i sens istnienia (…). Chrześcijaństwo przeszło już przez etap przemocy i brutalności. Świat muzułmański reaguje gwałtownie, ponieważ jest niespokojny, nieszczęśliwy, ponieważ widzi, że w niektórych krajach muzułmanie są krzywdzeni i upokarzani, ponieważ stwierdza, że Palestyńczycy nie zostali potraktowani sprawiedliwie. Takie są powody tych niewspółmiernych reakcji, podsycanych przez media, szczególnie telewizje satelitarne, które dolewają oliwy do ognia.

Ewelina Tondys