Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Świetna analiza polskich przemian ustrojowych po 1989 roku kreślona piórem amerykańskiego socjologa i politologa. David Ost spoglądał na polską transformację z bezpiecznego emocjonalnie dystansu, ale, co warto podkreślić, cały czas był także naocznym obserwatorem wydarzeń odbywających się nad Wisłą. Liczne wizyty oraz rozmowy z Polakami pozwoliły mu zebrać bogaty materiał, który postanowił przedstawić w swojej książce pod znamiennym tytułem „Klęska Solidarności”. Fenomen NSZZ „Solidarność” autor rozpatruje z lewicowego punktu widzenia, dociekając jakim cudem robotniczy związek zawodowy przekształcił się w skrajnie prorynkową partię, która przeprowadziła w Polsce terapię szokową (lub cud gospodarczy - w zależności od punktu widzenia),odrzucając w całości socjalistyczny podbudowę, z której przyszło startować III Rzeczpospolitej na początku lat 90. Ost proponuje oryginalny koncept polityczny, który nazywa zarządzaniem gniewem. Tym samym sugeruje, że gniew społeczny w demokracji jest czymś naturalnym, czymś czego nie da się uniknąć. Grunt to prawidłowo tym gniewem zarządzać, czyli nie dopuszczać do sytuacji, w których wartości demokratyczne są zagrożone. A dzieje się tak, gdy gniew mas obraca się przeciwko mniejszościom religijnym, narodowym czy jakimkolwiek innym grupom, które można oskarżyć o zły stan państwa. Autor sugeruje, że jedynym prawidłowym ujściem gniewu i społecznego niezadowolenia jest ukierunkowanie go na nieokreślonego wroga ekonomicznego. Tego typu „rozmycie” wroga mas ma zapewnić pewną kontrolę nad niebezpiecznymi emocjami. Kolejnym kluczowym terminem, niezbędnym do zrozumienia wywodów Osta, jest klasowość, która jest według niego permanentną częścią kapitalizmu. Jednak wbrew Marksowi, Ost sugeruje, że klasa robotnicza nie ma na celu obalenia systemu kapitalistycznego, ale jego rozgrywanie w celu poprawy własnego losu. Tak więc gniew oraz klasowość to punkty wyjścia do analizy przemian po upadku komunizmu w Polsce. Muszę przyznać, że tak ujęty problem demokracji i kapitalizmu z pewnością daje pole do wielu ciekawych wniosków, a przeprowadzona przez autora analiza ruchu Solidarności jest naprawdę interesująca. Nie będę tutaj przybliżał wszystkich tez autora, które mają na celu wyjaśnienie fenomenu transformacji ustrojowej w Polsce. Niezaprzeczalnie jest to rozległy temat i w kilku punktach narracja Osta powinna zostać uzupełniona o polską perspektyw (o czym jeszcze napiszę),ale warto podkreślić, że jeśli chodzi o nastawienie Solidarności do przemian ekonomicznych, nie sposób nie zgodzić się z autorem. Zdrada robotników przez inteligencję solidarnościową jest tutaj doskonale udokumentowana. Fakt, że Solidarność właściwie do kresu swojego politycznego znaczenia w 2001 roku popierała przemiany wolno rynkowe w Polsce również. Autor zdaje się nie móc nadziwić, jak związek zawodowy, który z zachodniej perspektywy powinien być ostoją ochrony praw pracowniczych, mógł stać się propagatorem wszystkich innych spraw poza ochroną świata pracy. A że tak właśnie było, na to przytacza wiele przekonujących argumentów i źródeł informacji. Warto jednak na chwilę zatrzymać się nad tym, czego w książce brakuje. Choć teoria Osta jest naprawdę bardzo dobrze udokumentowana i co do ogólnej zasady wydaje się prawidłowa, to jednak brakuje w niej kontekstu historycznego. Dla autora komunizm w Polsce jest obiektem badań jako obowiązujący ustrój społeczno-gospodarczy, ale całkowicie pominięta jest opresyjna rola systemu, który przecież został nam narzucony w wyniku rozstrzygnięć po II wojnie światowej. To potężny brak, gdyż sama sytuacja ekonomiczna oraz chęć zliberalizowania systemu to za mało, aby podkreślić specyfikę polskiej transformacji ustrojowej i roli inteligencji postsolidarnościowej. W wywodzie autora brakuje tego, co w polskiej duszy zawsze grało priorytetową rolę – chęć manifestacji przynależności kulturowej do zachodniego świata. Zawsze chcieliśmy tak być postrzegani, ale historia sprawiła, że przez długi czas byliśmy raczej częścią Wschodu. Zarówno inteligenci, jak i zwykli robotnicy, którym dane było zetknąć się z poziomem życia na Zachodzie, musieli ulec złudzeniu dostatniego życia, którego jedynym warunkiem zdawało się być odrzucenie komunizmu, i szybkie wdrożenie wolnego rynku. Polacy nie dostrzegali jednak, że Zachód nie doszedł do swojego bogactwa z dnia na dzień, lecz w wyniku długoletnich przemian i wewnętrznych konfliktów, nierozerwalnie związanych z istnieniem kapitalizmu. Społeczeństwo, w tym masy robotników, gotowe było zaakceptować radykalny program reform, które miały szybko doprowadzić nas do „ziemi obiecanej”, nie zdając sobie jednak sprawy, jakie będą jego rezultaty dla szarego człowieka. O ile „zwycięstwo socjalizmu” stworzyło jedną klasę (jak słusznie zauważył autor, klasa ta, w sytuacji permanentnego kryzysu gospodarczego, siłą rzeczy musiała skupić swój gniew na partii rządzącej, bo nie było innej metody „kanalizacji” niezadowolenia),o tyle kapitalizm nie tylko potrzebował stworzyć nieistniejącą do tej pory klasę kapitalistów, ale także rozbić robotniczy monolit w toku rywalizacji, która jest nieodłączną cechą systemu rynkowego. W rywalizacji tej zwycięstwo musiało przypaść lepiej wykształconym, obrotniejszym, posiadającym jakąkolwiek przewagę na starcie nowego rozdania. Aspekt historyczny polskiego komunizmu to także prosty fakt, że polska klasa robotnicza, która jest obiektem zainteresowań autora, również została stworzona sztucznie. Polska przedwojenna miała oczywiście przemysł i zatrudnionych w nim robotników, ale robotnicy ci stali najczęściej na stanowiskach umiarkowanych, zarówno z lewej, jak i z prawej strony politycznej barykady. Dominowało jednak chłopstwo i ziemiaństwo. Stąd w Polsce klasa robotnicza była sklejoną grupą łączącą robotników i chłopów, do których stopniowo dołączyła nowo kształtowana inteligencja. O ile ta ostatnia mogła być silnie podatna na lewicową i ateistyczną linię partii, o tyle masy zasadniczo pozostawały wierne narodowo-katolickiej spuściźnie przodków. Już to wyjaśnia, dlaczego komuniści w Polsce tak naprawdę nigdy nie mogli rozprawić się z kościołem. Gdy zatem autor zastanawia się nad przejęciem głosów rozgoryczonych robotników przez partie skrajnie prawicowe, upatrywanie źródeł tego procesu tylko w błędach liberałów jest tylko częściową próba wyjaśnienia zjawiska. Ateistyczny i wolnorynkowy liberalizm, nawet wobec daleko idących prób pozyskania robotników dla swojego programu, nie byłby w stanie zapewnić sobie długofalowego poparcia tej grupy, gdyż na dłuższą metę łączył w sobie podwójną antynomię programową – gospodarczą i światopoglądową. Pozostałe mechanizmy klęski liberałów o głosy środowiska robotniczego są dobrze opisane. Warto się z nimi zapoznać, aby zrozumieć fenomen 2005 roku, w którym to w Polsce upadł ostatecznie konflikt postsolidarności z postkomuną, a rozgorzał chrześcijańskich konserwatystów z lewicującymi liberałami, trwający właściwie do dnia dzisiejszego. Podsumowując, „Klęska Solidarności” to moim zdaniem pozycja obowiązkowa dla osób, które chcą lepiej zrozumieć współczesną sytuację społeczną i polityczną w Polsce. Książkę czytało mi się naprawdę dobrze i bez większych trudności. Można oczywiście nie zgadzać się z lewicowym punktem widzenia autora (pojęcia takie jak klasowość i robotnicy we współczesnym dyskursie politycznym właściwie już nie istnieją, może poza debatami na temat definicji ekonomicznej klasy średniej; jest to jednak debata daleka od socjologicznej głębi, którą nadaje autor temu terminowi),ale nie można odmówić mu, że z wielką przenikliwością odkrywa przez czytelnikami źródła największej słabości Polaków – postępującego rozwarstwienia politycznego na dwa wrogie obozy. A źródeł tego procesu należy szukać właśnie w klęsce ruchu społecznego o nazwie Solidarność.