Książki popularnonaukowe są po to, żeby uczynić naukę znośniejszą dla ogółu. Żeby w sposób przystępny zaprezentować skomplikowane prawdy o świecie. Czy zatem może być lepszy kandydat na autora takiej książki niż nauczyciel?

Tim James dedykuje „Spal tę wodę” swoim uczniom, licealistom. Ciekawe, czy jest to ich lektura obowiązkowa… To nie podręcznik chemii ani ściągawka – nie pomoże wiele w przygotowaniu na sprawdzian, ale pozwoli poukładać sobie lepiej w głowie pewne rzeczy.

Książka Jamesa jest typowa dla gatunku: przystępny język, schematy rysunkowe (zdarza się, że zbędne, bo po co rozrysowywać rzeczy banalne?), pełno dykteryjek i anegdot. To sprawia, że przyjemnie się ją czyta (lepiej niż zwykłe podręczniki), choć nie jest najłatwiejsza w odbiorze. Autor tłumaczy w niej zarówno podstawowe zagadnienia z chemii, jak i te bardziej zaawansowane – z różnym skutkiem. Niestety, ale równania Schrödingera nie wyjaśnia w zasadzie wcale – to tylko definicje symboli użytych we wzorze. Takie dane można uzyskać choćby i z Wikipedii. Po książce popularyzującej wiedzę spodziewałabym się czegoś więcej. Tego typu pozycje stoją tak wysoko, jak zdolność autora do metaforycznego obrazowania zagadnień. I do upraszczania.

Ale nie jest źle. Choć to oczywiście zależy od poziomu wiedzy, którą posiada czytelnik. Dla niektórych wykład o tabeli pierwiastków – która w zasadzie jest taką osią książki – o znaczeniu wierszy i kolumn, o orbitalach i właściwościach, które można z niej wyczytać, może być zwyczajną powtórką z liceum. Innym (tym, co nie uważali na chemii) może pozwolić to lepiej zrozumieć, jeśli nie mieli szczęścia do nauczyciela w czasach szkolnych. Dla tych bardziej zaawansowanych pozostają np. fragmenty o kwarkach – wreszcie dowiedziałam się, jak neutron może zamienić się w proton! – czy opisy eksperymentów przeprowadzanych w dawnych czasach. Autor lubi je dokładnie prezentować. Mnie osobiście najbardziej ucieszyła wzmianka o samozapłonie – może nie dowiedziałam się wiele nowego w tym temacie, ale super, że w ogóle jest o tym mowa. Poza tym podobno pierwszą jego ofiarą był… Polak.

Styl autora jest swobodny i niewymagający. W zasadzie bez problemu jesteśmy w stanie nadążyć za jego tokiem rozumowania. Książka nie jest długa, to raptem 12 rozdziałów i 6 dodatków – jeśli więc ktoś nie ma czasu na czytanie rozwlekłej „Znikającej łyżeczki” Keana, to pozycja Jamesa jest w sam raz. Niektóre fakty obaj panowie powtarzają, jak np. opowieść o chamie Edisonie czy oczywiście Mendelejewie. Kean jest jednak o wiele bardziej literacki i wyczerpująco przybliża historię niektórych zagadnień chemicznych – jak np. pominięcie przez komitet noblowski Lise Meitner czy wojnę w Kongo, o czym James tylko napomyka. Tak jak o bombie wodorowej… a to podobno pilnie strzeżona tajemnica.

Autor dorzuca swoje anegdoty – o Heraklicie, którego zjadły psy, czy o Pitagorasie, który bał się pola bobu. O Henningu Brandzie, który gotował tony moczu w domu, i o lugdunam, które jest tak słodkie, że powoduje wymioty. O ciekłym helu, który zamieszany w naczyniu wiecznie krąży i z niego wychodzi. No i o bananach, które promieniują. A także o Seaborgu, który podpytany przez rządne wiedzy dzieciaki wygadał się w radiu o odkryciu nowych pierwiastków. Co autor świetnie rozumie, bo sam nie może się oprzeć chłonnym umysłom. Więc jeśli chce ktoś poznać wzór na człowieka, wspaniałą definicję kwasu (to sok z protonów) albo dowiedzieć się, jak spodnie wiążą się z atomami fotela… to nic tylko czytać!

W pewnym momencie zdenerwowały mnie „suchary” Jamesa – takie bardzo belfrowskie. „Brawo, Adamie! Najpierw straciłeś żebro, potem recepturę kamienia filozoficznego. Co będzie następne? Twój syn?”. No nie są to wyżyny dowcipu. Na szczęście autor nie rzuca tymi żartami zbyt często. Potrafi też uderzyć w piękne nuty, jak na przykład w tym zdaniu: „W istocie wszechświat stanowi cykl gwiezdnej reinkarnacji, a planety i ich mieszkańcy tworzą się jako jego produkty uboczne”.

„Spal tę wodę” to porządnie wydana pozycja dla maniaków chemii – chociaż więcej z niej wyniosą osoby raczej mniej niż bardziej zaawansowane, bo te drugie mogą się zwyczajnie nudzić. Zawsze oczywiście mogą poznać frapujące historyjki z dawnych lat, ale to raczej nie bywa celem sięgania po tego typu pozycje. Ci, którzy czytali „Znikającą łyżeczkę”, nie muszą się bać powtórzeń – James trzyma się tłumaczenia chemii raczej na poziomie liceum (z wyłączeniem równań czy ogniw galwanicznych i biochemii), podczas gdy Kean snuje opowieść o chemii w ogóle. Na pewno natomiast James stanowi odtrutkę na wszelkiej maści „straszaki”: chemii nie ma co się bać, jest wszędzie wokół nas i w nas także – i to czyni ją nauką tak wartą zgłębienia. A poznawanie jej pod przewodnictwem nauczyciela wydaje się dobrym pomysłem.

Agata Majchrowicz