Kiedy współcześnie dokonujemy oceny zachowania ludzi, za porządnych uważamy tych szanujących przepisy obowiązującego prawa, a pozostałych potępiamy. Według przyjętych kodeksów karze i powszechnej krytyce poddamy złodzieja, handlarza narkotyków, zabójcę czy oszusta. Wszystko wydaje się klarowne i zgodne z logiką. Jeśli ktoś dopuści się zbrodni, czekać go musi kara. Tylko co, jeśli za zbrodnie nie uznawano by wcale tego, co tak oczywiste, a wręcz przeciwnie, byłoby nią to, co wydaje się nam przejawem dobroduszności? Jeśli za podanie jedzenia umierającemu z głodu dziecku groziłaby śmierć, to wolelibyśmy być dobroduszni czy praworządni? Czy bycie „porządnym” nadal oznaczałoby to samo, co dzisiaj? A może wręcz przeciwnie, byłoby przejawem zobojętnienia albo nawet zezwierzęcenia?

Polaków oskarża się często o współudział w zagładzie Żydów. Robią to nie tylko mieszkańcy czy rząd Izraela, ale i dziennikarze rozrzuceni po całym świecie. O ile ktoś mieszkający w Brazylii czy Chinach może zasłaniać się w takich razach niewiedzą (choć dla mnie to zwykła ignorancja), w przypadku niemieckich obywateli trudno jest uwierzyć w podobne tłumaczenie. Przecież kto jak kto, ale Niemcy najlepiej powinni wiedzieć, kto odpowiada za Holokaust. Mimo to wciąż wypływają kolejne doniesienia o „polskich obozach koncentracyjnych” czy polskiej zgodzie na krzywdzenie Żydów i pomoc w ich łapaniu oraz zabijaniu.

Bogdan Musiał wychodzi naprzeciw tym przykrym oskarżeniom i przedstawia prawodawstwo okupowanej przez nazistów Polski. Robi to jednak z ukierunkowaniem na osoby nieposiadające rozległej wiedzy historycznej, bo to głównie takie ulegają manipulacjom w kwestii historii Polski. Nie skupia się więc jedynie na przedstawieniu konkretnych rozporządzeń, które okupant wprowadzał na terenie Polski, ale poprzedza je bardzo dobrze zredagowaną prezentacją postępów w zaostrzaniu niemieckiej polityki antyżydowskiej, widzianych przez pryzmat losów mieszkańców okupowanych terenów.

Zwracam jeszcze raz uwagę na zarządzenie, że kara śmierci grozi każdemu, który udzieli żydom opuszczającym miejsce odosobnienia bez zezwolenia Władz, lub też w inny sposób okaże żydom swą pomoc.*

Co ciekawe, już we wprowadzeniu autor jasno określa swoje stanowisko i powód, dla którego podjął się napisania „Kto dopomoże Żydowi…”. Nawiązał do „Tatuażysty z Auschwitz” Heather Morris, wyrażając nie tylko swoje niezadowolenie, ale objaśniając przede wszystkim konsekwencje podobnie pisanych książek w stosunku do postrzegania historii drugiej wojny światowej i ówczesnej sytuacji społeczeństwa polskiego. Przez takie książki obraz Holokaustu jest bardzo mocno zniekształcany, a jeśli w dodatku stają się one bestsellerami, należy się spodziewać, że wielu czytelników wspomnianego „Tatuażysty…” uzna opisane wydarzenia za naprawdę mające miejsce, zwłaszcza że tak też tę książkę reklamowano – miała być oparta na prawdziwych zdarzeniach.

Bogdan Musiał podzielił swoją książkę na sześć rozdziałów. Dotyczą one niemieckiej polityki wobec Polaków i Żydów, stosunków polsko-żydowskich w czasie kiedy istniały już strefy odosobnienia zwane gettami, sankcji i represji wobec Polaków łamiących wprowadzone przez nazistów prawo oraz zachowania tych, którzy nie chcieli ryzykować i decydowali się dostosować do niemieckich oczekiwań. Autor mocno skupił się na zarysowaniu tła społecznego, wykorzystując do tego wspomnienia mieszkańców okupowanej Polski, które wzbogacono bardzo wymownymi fotografiami. Zbudowano w ten sposób kontekst, w którym należy rozpatrywać wszystkie sytuacje nieudzielania pomocy Żydom. Zmusza się nas w tej książce do odczucia tego samego strachu pomieszanego ze wstydem, który towarzyszył Polakom decydującym się udawać, że cierpienia Żydów nie widzą. Naziści byli bowiem ekspertami w zastraszaniu całych wsi i miasteczek. Wystarczyło spalić rodzinę Ulmów, by nikt w okolicy nie odważył się już nigdy pomóc żadnemu Żydowi. Co więcej, wielu po tak zaprezentowanej „pogróżce” donosiło na tych, którzy nadal nie respektowali prawa, licząc, że to uchroni ich bliskich przed śmiercią.

„Kto dopomoże Żydowi…” to książka nie tyle próbująca usprawiedliwić postępowanie większości Polaków wobec społeczności żydowskiej w czasie okupacji niemieckiej, ile dająca szansę zrozumienia ciągu przyczynowo skutkowego. Mnie książka ta utwierdziła w przekonaniu, że nie należy nigdy patrzeć na świat, jakby był czarno-biały (w rozumieniu, że czarny znaczy zły, a biały dobry). Świat jest bowiem zdecydowanie pełen szarości, których odcieni nie daje się tak łatwo sklasyfikować.

Izabela Straszewska

* Fragment odezwy starosty powiatowego dr. Heinza Wernera Schwendera – Łowicz 17.12.1941 r. (uwagę zwraca pisownia słowa „żyd” od małej litery, podczas gdy „Władze” napisano dużą).