W czwartkowe popołudnie, tuż po godzinie 13, sekretarz Akademii Szwedzkiej Mats Malm ogłosił, że literacki Nobel trafił w tym roku do Jona Fossego.

Urodzony w Haugesund 120. laureat najważniejszej nagrody w świecie literatury jest jednocześnie czwartym artystą z Norwegii, który dostąpił tego wyróżnienia. Jak podkreślono w laudacji, Fosse pisze „nowatorskie sztuki i prozę, które dają wyraz niewysłowionemu”.

BREAKING NEWS
The 2023 #NobelPrize in Literature is awarded to the Norwegian author Jon Fosse ”for his innovative plays and prose which give voice to the unsayable.” pic.twitter.com/dhJgGUawMl

— The Nobel Prize (@NobelPrize) October 5, 2023

Jon Fosse, czyli Nobel po 20 latach

Na świecie znany od dawna, u nas wciąż jeszcze słabo (co zmieni się już za chwilę). W noblowskich spekulacjach Fosse zagościł po raz pierwszy w 2001 roku. Jak zwracają uwagę norweskie media, na Nobla czekał więc ponad dwie dekady. Od lat uważany jest za jednego z najwybitniejszych współczesnych dramaturgów. Po polsku ukazało się sześć jego sztuk. Ostatnia jak dotąd – „W głębi czarnego lasu” – w ubiegłym roku.

Choć jako prozaik debiutował już w 1983 roku powieścią „Raudt, svart” („Czerwone, czarne”), jak sam mówi, w latach 90. przestawił się na pisanie dla teatru. Przez 15 lat zajmował się wyłącznie dramatopisarstwem. „A potem nagle zdecydowałem, że z pisaniem dla teatru koniec, i wróciłem do prozy” – przyznaje w rozmowie z Wojciechem Engelkingiem.

Arcydzieło bez kropek

W 2019 roku Fosse wydał pierwsze dwa tomy „Septologii”, swojego opus magnum, które – przy pierwszym spojrzeniu – nosi wszelkie znamiona literatury wymagającej: siedem tomów (wydanych w trzech częściach) rozciąga się na ponad 1200 stron, w książce nie ma kropek, jest za to niekończący się strumień świadomości.

To prawda – próg wejścia jest wysoki, a lektura Fossego wymaga uwagi. Ale jeśli damy porwać się lekturze, rytmicznej, pod względem językowym – minimalistycznej, już się nie zatrzymamy. Tegoroczny noblista to nade wszystko kronikarz zwykłych ludzkich spraw. „Septologia” – jak mówi sam autor – to proza powolna.

„Pozornie dzieło rozwija się w nieskończoność, bez przerw, ale formalnie trzyma się razem dzięki powtórzeniom, powracającym tematom i ustalonemu przedziałowi czasowemu siedmiu dni. Każda z części rozpoczyna się tą samą frazą i kończy tą samą modlitwą do Boga” – podkreśla Akademia Szwedzka.

– Fosse jest spadkobiercą europejskiego modernizmu. „Septologia” na pewno wymaga skupienia od czytelnika, ale to nie jest rzecz z gatunku aczytalnych. Przeciwnie, po prostu trzeba mieć trochę czasu i dać się porwać jego frazie w pięknym przekładzie Iwony Zimnickiej – mówi polski wydawca noblisty, Krzysztof Cieślik z ArtRage.

Pierwsze dwa tomy „Septologii” („Drugie imię. Septologia I-II”) ukazały się po polsku we wrześniu tego roku. Kolejne, jak przekazuje mi Cieślik, pojawią się we wrześniu 2024 roku. Premierę trzeciej części ArtRage planuje na pierwszy kwartał roku 2025.

Fosse po polsku. Co dalej?

Nową dawkę prozy Fossego dostaniemy jednak szybciej. W lutym przyszłego roku w polskim przekładzie ma ukazać się napisany w 2023 roku „Kvitleik”, który określono już jako „krótkie arcydzieło o śmierci”.

Krzysztofa Cieślika pytam o szczegóły decyzji młodego wydawnictwa, które postanowiło zainwestować w prozę pisarza dotąd w Polsce niemal nieznanego i przedstawić go polskiemu czytelnikowi.

– Wzięliśmy go, bo go u nas nie było. Oczywiście wcześniej pojawiały się dramaty, ale to trochę co innego, dramaty trafiają do dość wąskiej publiczności, zwłaszcza w formie książki, bo oczywiście Jon był u nas wystawiany. Na pewno impulsem była dla nas nominacja do Międzynarodowego Bookera – mówi.

– Uznaliśmy, że warto zaryzykować. Dla nas to było i będzie duże przedsięwzięcie – dodaje redaktor naczelny ArtRage. – Nie stać nas na duże zaliczki, a oczywiście nominacja do Bookera podwyższa cenę. Ale kariera Jona jako prozaika nabrała tempa w świecie anglojęzycznym i to nas też bardzo zachęciło.

I dodaje: – Oczywiście stał za tym pewien idealizm. Od początku chcieliśmy przybliżać polskim czytelnikom to, co ważne w literaturze światowej. Ale jak widać, były też argumenty jakoś tam komercyjne.

Cóż, opłaciło się.

Kim jest Jon Fosse?

Jon Fosse urodził się w 1959 roku w Haugesund na zachodnim wybrzeżu Norwegii. Ogromna część jego twórczości została napisana w języku nynorsk. Obejmuje różne gatunki. Składa się ze sztuk teatralnych, powieści, zbiorów poezji, esejów, książek dla dzieci i tłumaczeń. Fosse jest obecnie jednym z najczęściej wystawianych dramaturgów na świecie, ale coraz bardziej rozpoznawalny staje się również dzięki swojej prozie. Jego debiutancka powieść, „Raudt, svart” z 1983 roku, równie buntownicza, co emocjonalnie surowa, poruszyła temat samobójstwa i pod wieloma względami nadała ton jego późniejszej twórczości.

Europejski przełom Fossego jako dramaturga nastąpił wraz z paryską produkcją jego sztuki „Nokon kjem til å komme” (Ktoś przyjdzie; 1996) Claude’a Régy’ego z 1999 roku. Jak podkreśla Akademia Szwedzka: „Nawet w tej wczesnej sztuce, z jej tematami przerażającego oczekiwania i paraliżującej zazdrości, wyjątkowość Fossego jest w pełni widoczna. W swojej radykalnej redukcji języka i dramatycznej akcji wyraża najpotężniejsze ludzkie emocje niepokoju i bezsilności w najprostszych codziennych słowach. To właśnie dzięki tej zdolności do przywoływania utraty orientacji przez człowieka i tego, jak paradoksalnie może to zapewnić dostęp do głębszego doświadczenia bliskiego boskości, został uznany za głównego innowatora we współczesnym teatrze”.

Fosse łączy silne więzi lokalne, zarówno językowe, jak i geograficzne, z modernistycznymi technikami artystycznymi. W jego twórczości znajdziemy wiele ciepła i humoru, a także wrażliwość na ludzkie doświadczenie.

W książkach Fossego najważniejszy jest rytm, a opowieści nie snuje wszechwiedzący narrator. To dialogi i czyny bohaterów odzwierciedlają ich myśli i uczucia. Fosse to minimalista słowa – jego postaci mówią mało i często powtarzają swoje kwestie, a akcja utworów posuwa się naprzód niespiesznie. Fossego fascynuje zwyczajność i powolność.

Jego dzieła przetłumaczono na ponad 40 języków. Sztuki jego autorstwa wystawiono na ponad 120 scenach na całym świecie. Po polsku ukazały się jego „Sztuki teatralne”. Dramaty Fossego znalazły się ponadto w tomie „Kon(teksty)” i „Suzannah, Austria”. Jedno z jego opowiadań, „Powrót do domu”, znajdziemy zaś w zbiorze „Wolność. Istota bycia człowiekiem”.