Agnieszka Gajewska

Stanisław Lem urodził się we Lwowie, w którym jego rodzina mieszkała od pokoleń. Jego ojciec był lekarzem i prowadził praktykę lekarską we własnej kamienicy w eleganckiej dzielnicy w centrum miasta. Po wkroczeniu Niemców młody Lem był zmuszony przerwać studia medyczne, zaś okupację spędził pracując jako pomocnik mechanika samochodowego w niemieckiej firmie. W tym okresie nie doświadczał okropności wojny, owszem były pewne niedogodności, w końcu była to okupacja, ale on nic nie widział, coś tam może słyszał. Raz przez kilka dni ukrywał Żyda w garażu, ale musiał go wyprosić, bo nie było tam dla niego warunków, a poza tym bał się. Najbardziej dotkliwa dla Lema była nuda i brak rozwoju intelektualnego, po całodniowej pracy w warsztacie, nie mógł skupić się na lekturze. Po wojnie, przez chwilę studiował na przejętym przez Sowietów uniwersytecie, potem rodzina Lemów, czyli ojciec, matka i syn, w ramach repatriacji, przenieśli się do Krakowa. Powyższa wersja życiorysu to wersja przedstawiona przez Lema chociażby w autobiografii „Wysoki zamek” czy też w jego wywiadach-rzekach np. „Tako rzecze Lem”. Lem pominął jednak „drobne szczegóły”. O czym nie wspomniał? Posłuchajmy tej historii jeszcze raz. Ojciec Lema był zasymilowanym polskim Żydem (właśc. nazwisko Lehm),okazjonalnie biorącym udział w praktykach religijnych. Lemowie posiadali liczną niezasymilowaną rodzinę, której część mieszkała we Lwowie, w dzielnicy, którą zwyczajowo zamieszkiwali Żydzi, i która mieściła się nieopodal mieszkania Lemów. Po wkroczeniu Niemców do Lwowa 2 lipca 1941 roku, Żydów, rzekomych sprawców zbrodni komunistycznych w więzieniu w Brygidkach (kilka tysięcy zamordowanych tuż przed wejściem Niemców do miasta),o udziale których przekonywały mieszkańców propagandowe ulotki i plakaty kolportowane przez Niemców, zapędzono do więzienia, skąd mieli wynosić zwłoki. Wśród nich był młody Lem, który zajmował się ciałami w piwnicy. Przed pogromem dokonanym wówczas przez Niemców przy czynnym udziale Polaków i Ukraińców, którzy wskazywali Niemcom, kto jest Żydem, uratował go przyjazd niemieckiej ekipy filmowej zbierającej materiał do filmów propagandowych. W czasie okupacji, Lem przebywał w getcie i nosił opaskę z gwiazdą Dawida. Dzięki staraniom ojca (i jego majątkowi) Lemowie znaleźli schronienie po tzw. aryjskiej stronie miasta, przez jakiś czas młody Lem ukrywał się w separacji do rodziców. Praca dla niemieckiej firmy, załatwiona dzięki protekcji i pieniądzom, oraz papiery na chrześcijańskie nazwisko, zwiększały szanse przeżycia. Pewnego dnia osoba, u której się ukrywał, usunęła go z mieszkania; Lem zmuszony był w trakcie godziny policyjnej przejeść przez centrum miasta do kryjówki rodziców. Lemowie przetrwali wojnę w komplecie (w sensie rodzice i syn),co było ewenementem, mało która żydowska rodzina przetrwała w takim składzie. Dziadkowie, wujkowie i kuzyni Lema zostali zamordowani albo w getcie, albo w obozie koncentracyjnym. Udzielając wywiadu w „Tako rzecze Lem”, na kilkudziesięciu stronach w rozdziale „Czas nieutracony” Lem zapewnia, jak to okupacja nie wywołała na nim właściwie żadnego wrażenia, w „Wysokim zamku” kreśli idylliczny obraz przedwojennego Lwowa, z którego elementy żydowskie są wycięte tak starannie, że żadne antysemita lubujący się w sentymentalnej literaturze wspomnieniowej, nie poczuje nawet grama dyskomfortu. Nie wiem co szokuje mnie bardziej, gdy obserwuję konfrontację tych dwóch życiorysów jednego człowieka, to konsekwentne wyparcie, wycięcie siebie samego z własnych wspomnień. Czy uderza mnie sam fakt, że ten alternatywny (i oficjalny) życiorys powstał, czy raczej to, DLACZEGO Lem postanowił taki życiorys stworzyć. A nawet nie to mnie tak bardzo porusza, dużo Polaków pozacierało przecież wszelkie ślady swojego żydowskiego pochodzenia, a raczej to, że dotyczy to jednego z najważniejszych polskich pisarzy. Że nawet on się bał. Najwyraźniej jednak strategia Lema na przetrwanie w Polsce, ogarnianej cyklicznie falami antysemityzmu, okazała się skuteczna. Sam fakt istnienia ludowego antysemityzmu jest dość przykry, ale gdy nabiera cech instytucjonalnych staje się bardzo niebezpieczny. Lem słusznie się tego obawiał. Poza tym, nie jest to pieśń przeszłości (skoro Trump potrafi z sukcesem rozgrywać rasistowską kartę, cóż może stać na przeszkodzie, żeby kartę antysemicką rozgrywać w Polsce aż po kres jej istnienia, nawet jeśliby się miało Żydów wykopać z grobu). Skuteczność strategii nie wyklucza jednak cierpienia. Oto co zanotował Jan Józef Szczepański w swoim „Dzienniku” pod datą 18 października 1976 roku: „Rano zajrzał Lem. Coraz częściej mówi o możliwości emigracji. Dziś pierwszy raz powiedział, że jest bliski oświadczenia władzom, że jako ‘parszywy Żyd’ chce wyjechać do Izraela. Bardzo się postarzał, bardzo zgorzkniał.” Agnieszka Gajewska pokazuje, że Lem „przyznawał się” do Zagłady wybiórczo, w swoich wspomnieniach i książkach często przenosił własne doświadczenia i lęk na inne postaci, lokując siebie w roli obserwatora, którego nie dotyczą opisywane zdarzenia (czyż wspomnienie Lema o Żydzie ukrywanym przez chwile w garażu, nawet jeśli rzeczywiście taki epizod miał miejsce, nie jest tak naprawdę opowieścią o samym Lemie). Nie chodziło tylko o podświadomy mechanizm obronny, ale o cenzurę i specyfikę medium. Sztafaż powieści sci-fi czy futurystycznej nadawał się idealnie nie tylko do swobody wypowiedzi i krytyki systemów totalitarnych, ale również oddawał pewną nierealność, nierzeczywistość, to poczucie surrealizmu towarzyszące świadkowi uśmiercenia całej populacji (u Lema mogą to być humanoidalne maszyny ze sztucznym umysłem z pretensjami do dalszego istnienia, nierespektowanymi przez załogę przemysłowego statku kosmicznego, zajmującego się utylizacją i przerobem złomu; czyż nie tak naziści postrzegali swoje ofiary?). Lem był pesymistą, co widać szczególnie, zdaniem autorki, w takich utworach jak „Głos Pana”, „Niezwyciężony”, „Szpital przemienienia” czy „Opowieści o pilocie Pirxie”. Wywiad z nim potwierdza, że nie widział świetlanej przyszłości dla świata (uważał, że bardziej prawdopodobne jest to, że ludzkość popełni samobójstwo, niż że go nie popełni). Niezależnie od mojej fascynacji tematem, chciałabym podkreślić, że autorka napisała świetną książkę, pełna cytatów i odniesień, z analizą sposobu reprezentacji literatury poholocaustowej, historii i psychologii, oraz, co bardzo mnie ujęło, z pogłębioną analizą akt stanu cywilnego i innych archiwów, pozwalających prześledzić drzewo genealogiczne pisarza i historię jego rodziny.