Lech Jęczmyk

Przepocona sala gimnastyczna, podróbka Jordana podaje do bladego Shaq’a, wuefista szaleje, a ty schowany za wieżą z materaców próbujesz zatkać uszy tak, żeby wrzaski nie szły echem po lodowej pustyni – czytasz „Lewą rękę ciemności” Ursuli Le Guin. Potem wakacje. Słońce pali, a ty w nagrzanym namiocie próbujesz się odciąć od wakacyjnych okrzyków – jeszcze kilka stron i skończysz zbiór opowiadań Philipa K. Dicka. A przeoczone przystanki, kiedy J.G. Ballard nie pozwalał wrócić do rzeczywistości autobusowej podróży? Fantastyczna klasyka pochłaniana w przededniu dorosłości. Niejeden czytelnik ma podobne wspomnienia. Na początku kolejnych tytułów szukało się po omacku – słuchając koleżeńskich poleceń, kompletując wydawniczą serię, a potem książki konkretnego autora. Na samym końcu był tłumacz. Odkrycie, że za co drugim pożądanym tytułem kryje się Lech Jęczmyk zająć mogło lata. Ale dla wielu był to pierwszy tłumacz, którego nazwisko gwarantowało pierwszorzędną lekturę. Ruszając jego tropem można było odkryć Vonneguta, Sheckley’a i „Paragraf 22”. Niejeden lata później załapał się na doskonałe tłumaczenia Palachniuka i eseistykę Jęczmyka. To była publicystyka, z którą chciało się z nią dyskutować i miało wrażenie, że podczas lektury autor siedzi tuż obok, gotowy odpierać zarzuty. A to przecież nie wszystko. Lech Jęczmyk to również postać zasłużona dla nadwiślańskich miłośników fantastyki. W latach 60. był redaktorem odpowiedzialnym za wydanie w Polsce kilku ważnych tytułów radzieckiej science fiction, dekadę później został kierownikiem działu literatury anglojęzycznej „Czytelnika”. To jemu zawdzięczamy wydawaną od 1978 roku serię „Z kosmonautą” wprowadzającą na polski rynek Dicka, Vonneguta, Harrisona czy Kuttnera, ale też wydającą rodaków – Zajdla, Wiśniewskiego-Snerga, Oramusa i Wnuka-Lipińskiego. Jęczmyk stworzył też antologię „Kroki w nieznane”, był redaktorem i felietonistą „Nowej Fantastyki”. Nic dziwnego, że Maciej Parowski w swojej ostatniej książce nazwał go „prawodawcą polskiej fantastycznej świadomości”. Najnowszy zbiór esejów Jęczmyka „Życie jako okręt oglądany od spodu” otwierają rozważania poświęcone Philipowi K. Dick’owi. Autor tłumaczył jedne z jego najbardziej znaczących powieści – „Człowieka z Wysokiego Zamku”, „Valis”, „Bożą inwazję” i „Transmigrację Timothy’ego Archera” – oraz napisaną przez Lawrence’a Satina doskonałą biografię „genialnego dziwaka z Kalifornii”. Ma więc Jęczmyk sporo do powiedzenia na ten temat. Niestety w kolejnych esejach kilkukrotnie powtarza te same informacje, wciąż wracając do opisanego w „Valis” dickowskiego objawienia, gnostycznych zainteresowań pisarza i jego domniemanego szaleństwa. Już na samym wstępie podkreśla, że czytelnik znajdzie w książce kilka powtórzeń. Tłumaczy, że nie usunął ich, „żeby nie naruszać konstrukcji artykułów, pisanych jako odrębne całości”, jednak szczególnie ta część zbioru wymagałaby bardziej szczegółowego przejrzenia zgromadzonych tekstów i usunięcia nachalnie powracających fragmentów. Po części poświęconej autorowi „Bożej inwazji” dostajemy serię krótkich tekstów skupiających się przede wszystkim na fantastycznych zainteresowaniach Jęczmyka jako tłumacza i czytelnika. Odbiorca nieobeznany w historii gatunku znajdzie tu przegląd kluczowych dla fantastyki nazwisk i tytułów – zachętę do czytania braci Strugackich, chrześcijański ukłon w stronę ateistycznego Kurta Vonneguta, kilka ciepłych słów o J.G. Ballardzie, Marku Oramusie i Ursuli Le Guin oraz szybki przelot przez złoty wiek i nową falę science fiction. W kolejnej części książki fantastyka jest jedynie punktem wyjścia dla rozważań skupionych na kondycji współczesnego człowieka i źródłach zachodzących na naszych oczach przemian. Autor kilka razy przyjmuje rolę chrześcijańskiego misjonarza i na przykład zestawia „Władcę pierścieni” z historią Jezusa Chrystusa. Innym razem szuka powiązań między kapitalistyczną polityką, a twórczością Benjamina Disraeli’ego, Mandella House’a i Ayn Rand. Interesują go też historie alternatywne i teoria czasoprzestrzeni. Nie zawodzi erudycja Jęczmyka, który jak zwykle podpowiada interesujące tytuły i tropy, pójść nimi może zarówno zatwardziały ateista, jak i bogobojny katolik. Są tu teorie godne spiskowych podparte zmuszającymi do myślenia faktami – jak sam autor pisze „komunizm ukrywał pewne wiadomości, liberalizm zastępuje istotne informacje kupą informacyjnego śmiecia. Wszystkie informacje są dostępne (...) natomiast ludziom odbiera się możliwość ułożenia ich w logiczne ciągi, miedzy innymi przez ośmieszanie »teorii spiskowej«”. Czytelnik obeznany z twórczością eseistyczną Jęczmyka podczas lektury „Życia jako okrętu oglądanego od spodu” będzie doznawał odczucia déjà vu. Powracają tu zainteresowania i lęki autora, często trafiają się teksty będące zapewne szkicami do bardziej rozbudowanych rozdziałów wcześniejszej jego eseistyki. Znawcom twórczości Jęczmyka pozostaje jedynie wyłuskanie ze zbioru kilku interesujących wspomnień autora. Wiele takich prywatnych „smaczków” znajduje się w części książki złożonej z wywiadów, których udzielił Jęczmyk. To tutaj możemy bliżej poznać autora, od nieco innej strony spojrzeć na środowisko twórców i miłośników fantastyki oraz dowiedzieć się sporo o historii wydawania w Polsce tego gatunku literatury. „Życie jako okręt oglądanego od spodu” wymaga od czytelnika cierpliwości, niestety również pierwszy kontakt z książką nie należy do przyjemnych. Okładka razi grafiką opracowaną gdzieś pod koniec ubiegłego wieku i schowaną do szuflady na długie ćwierćwiecze. Rozmyty na brzegach portret autora przypomina wizjer batyskafu, przez który spogląda marynarz gotowy do zanurzenia w – widoczną na zdjęciu poniżej – głębię chaotycznych rozważań. I to nie myśl Lecha Jęczmyka wprowadza tu nieporządek, a praca wydawnictwa, redakcja tekstów. Orientację czytelnika poprawiłoby rzucenie w te odmęty flar sygnalizacyjnych, na przykład konsekwentne poprzedzenie każdego tekstu okolicznościami jego powstania i zakończenie go datą (zabiegi stosowane w książce wybiórczo) – zrozumienie kontekstu ułatwiłoby lekturę częstych powtórzeń. Rezygnacja z kilku tekstów też wyszłaby zbiorowi na dobre i zatarła przykre wrażenie antologii publicystycznej drobnicy. Naprawdę szkoda, że okręt ochrzczony nazwiskiem takiego autora trafił na wydawniczą mieliznę.