Janusz Anderman

Choć fabularny, jest to w istocie dokumentalny zapis nastrojów i postaw ze stanu wojennego – na tyle prawdziwy, ze określony w 1983 r. przez „Życie Warszawy” jako „horror antykomunistyczny”. Faktem, że nie ma tu żadnego bohaterstwa, pięknej walki cudownych ludzi z komuną czy pogodnego krzepienia i tak gorących serc (jak np. w „Raporcie o stanie wojennym” Marka Nowakowskiego – rzeczy dziś już nie do czytania, niestety). Anderman opisuje zaś szare, brudne dni pod szarym brudnym niebem w szarej, brudnej rzeczywistości. I tacy też są generalnie ludzie, choć "nasi" lepsi od „czerwonych” i ich sługusów, ale w sumie to wszędzie szara ciemna masa. Zgoda: to literatura z pewnością skrajnie pesymistyczna, a nawet brutalistyczna (taki Hłasko stanu wojennego). Ale tak też sam pamiętam tamten czas - a kto go przeżył, nie zapomni. To tak właśnie wtedy było: szaro, ponuro, milicyjno-wojskowo. No i nikt nie miał nadziei na cokolwiek. Dlatego czytelnik, cieszący się z przywileju „późnego urodzenia”, może się świetnie wczuć w tamten podły czas (jeśli zniesie tak gorzką narrację). A w takim czasie ludzie raczej nie staja się lepsi – bardziej wyrywają jeden drugiemu ochłapy przez rządzących rzucane. Inny obraz to niestety zmyślona czytanka dla grzecznych przedszkolaków, pisana dziś przez ipeenowskich propagandzistów jedynej słusznej prawdy, przez grupę trzymającą wadzę głoszonej. I tylko jeden (proroczy?) cytat, który się kojarzy z naszym ”tu i teraz”, odnoszący się do tego, gdy na pl. Zwycięstwa – dziś Piłsudskiego – komuna zbudowała płot, aby ludzie nie gromadzili się tam, gdzie Jan Paweł II nawoływał do odmiany oblicza „tej ziemi”. „Plac Zwycięstwa tego miasta przegrał ostatnią bitwę; teraz jest tylko strzępem przestrzeni zamkniętej wysokim i szczelnym płotem; niegdyś układano tu z kwiatów pośmiertny krzyż walecznych tym, którzy padli z reki skrytobójcy; teraz jedynym symbolem walki jest martwy hotel Victoria, pod którym cinkciarz pospiesznie wyzbywa się papierowej waluty; dolary kupie, dolary inne marki; szepcze w pustkę i spogląda za samotną bezrobotną kurwą, którą chce zatrzymać tajniak; co ty myślisz ze na legitymację będziesz mnie ruchał, baranie?” Czytane w połowie lat 80. wydawnictwo emigracyjne, kupione w polskiej księgarni w Wiedniu podczas studenckiego wyjazdu (do dziś nie wiem, jakim cudem załatwionego z wydziału – jeden kolega z żoną „wybrali wolność”).