Dobrze pamiętam swoje pierwsze spotkanie z medium. Był nim Edgar Allan Poe, który w subtelny, niesłychanie liryczny sposób potrafi łączyć ze sobą romantyzm i horror. Miłosne pragnienia ze strachem przed śmiercią. Tak jest właśnie w historii, w której Morella zafascynowana ciemną stroną mistycyzmu umiera, aby… żyć na nowo. Anonimowy narrator, który poślubił przeklętą kobietę, jest świadkiem przerażających wydarzeń. Bo wypędzenie ducha z ciała niewinnej, ukochanej osoby stanowi zapis cierpienia. I grozy w wampirycznym wydaniu.

Niezwykła śmierć i zmartwychwstanie jest też motywem przewodnim „Ligei” i „Morelli”, a także jednego z najsłynniejszych dzieł, a więc „Zagłady domu Usherów”. Nawiedzona siedziba pradawnego rodu jest miejscem symbolicznym, w którym odbijają się lęki, troski i cierpienie. Poe odsłania również tematy zakazanej miłości – sugerowanego uczucia między rodzeństwem Usherów. To właśnie mogła być przyczyna klątwy, która zawisła nad śmiertelnymi istotami. Opowieść przepełniona melancholią i grozą – niesłychanie symboliczna – mogła być inspirowana prawdziwymi wydarzeniami. Poe usłyszał bowiem historię o pewnym marynarzu i żonie starego właściciela domu u nadbrzeży Bostonu, którzy zostali złapani i zamknięci przez jej męża w miejscu, gdzie się spotykali. Gdy dom Usherów został zburzony w 1800 roku, znaleziono dwa ciała w otworze w piwnicy domu.

Doskonałym przewodnikiem po zaświatach jest również Stefan Grabiński – nazywany niekiedy polskim Edgarem Allanem Poe lub rodzimym Lovecraftem. Przedstawiciel nurtu grozy w polskiej literaturze międzywojennej, twórca tak zwanego horroru kolejowego (zbiór „Demon ruchu”), potrafił napisać również historię o miłości silniejszej niż śmierć. Dowód znajduje się w „Kochance Szamoty”, w której Grabiński snuje opowieść o zwidach i demonach, kobiecie i kochanku połączonych wzajemną fascynacją i pożądaniem. A także duchowymi kajdanami. Nawiedzone przestrzenie, sugestywne odwołania do Biblii, zapis szaleństwa i erotycznej rozkoszy. Oto i kolejna z opowieści, która nastraja do refleksji, że martwi nie potrafią, a może czasami wprost nie chcą dać spokoju żywym.

Jednak duchy potrafią uobecniać się również w innych formach. Zdaje sobie z tego sprawę piekielne dziecko Mike’a Mignoli, tytułowy bohater komiksowego zbioru „Hellboy. Lichwiarz i inne opowieści”. Bo przecież w historiach o detektywie specjalizującym się w sprawach paranormalnych elementy metafizyczne, okultyzm, odwołania do folkloru i tradycji literackiej grozy są niebywale istotne. Nic zatem dziwnego, że w zbiorach o Hellboyu aż roi się od duchów i demonów. Choćby widmo słynnego pirata Czarnobrodego czy legendy z rejonu Appalachów, gdzie przeklęta wiedźma otwiera świat paranormalnych istot. Mike Mignola, wspomagany przez innych artystów, tworzy sugestywne obrazy grozy, w których najważniejsze są tajemnica i odwołania do innych dzieł. Choćby malarstwa Goi, hiszpańskiego wizjonera, który rozrysował szczególną rycinę opatrzoną tytułem „Gdy rozum śpi, budzą się demony”. Szczególny rodzaj autoportretu, na którym spoczywający w letargu artysta atakowany jest przez zwierzęta nocy – nietoperzy czy sowy. Takimi obrazami karmią się mistrzowie literackiej grozy.

Choćby Clive Barker – brytyjski specjalista od makabrycznych horrorów, autor książki „Cabal: Nocne plemię” – który opowiedział historię całego świata nieumarłych. Aaron Boone, dręczony nocnymi koszmarami, nie spodziewa się, że w jego sennych wizjach ukryta jest prawda. Miasto Midian – azyl dla wszelkiej maści duchów, potworów, piekielnych istot – istnieje bowiem naprawdę, choć jego istnienie jest zagrożone. Nietypowa wizja, nieśmiertelna tajemnica i oswojenie strachu przed umieraniem. Duchy egzystują według własnych, przedwiecznych zasad.

Zasada przywiązania do miejsc, ciała i duszy odnosi się do „Kobiety w czerni” Susan Hill. W powieści można znaleźć wyraźne ślady świadczące o odwołaniach do literatury gotyckiej. Mgiełka tajemnicy, która roztacza się w okolicach domostwa na Węgorzowych Moczarach, prowokuje zaś do egzystencjalnych refleksji. I budzi niepokój. Bo samotna rezydencja pozostawiona przez zmarłą właścicielkę skrywa w sobie wiele zagadek, których rozwiązaniem zajmie się młody notariusz Arthur Kipps. Tylko czy pozwoli mu na to kobieta przebrana w złowrogą czerń?

Piękno barw nie z tego świata utrwalono choćby w zbiorze „Dym i lustra”. Jednak Neil Gaiman, twórca „Sandmana” czy „Amerykańskich bogów”, który specjalizuje się w onirycznych, nieoczywistych wizjach, opracował również „Księgę cmentarną”. Omawiana powieść koncentruje się na losach małego chłopca, który choć uniknął śmierci z rąk mordercy, to stara się oswoić z umieraniem. To zresztą całkiem naturalne, biorąc pod uwagę, że jest on wychowywany przez duchy i żyje na cmentarzu, a więc symbolicznej granicy pomiędzy tym, co żywe i martwe. Tak też zaczyna się jego duchowa wędrówka w dorosłość…

Oswajanie się z traumami, demonicznymi wspomnieniami, stopniowe przekraczanie granicy pomiędzy dziecięctwem a dorosłością – to jeden z najważniejszych tematów w opowieściach grozy, żeby przywołać tylko zapis doświadczeń ujętych w powieści „Doktor Sen”, kontynuacji kultowego „Lśnienia”. Mały Danny znany z prozy Kinga i ekranizacji Kubricka jest w tej historii dorosłym Danem Torrence'em, który swoje miejsce na ziemi – azyl? – odnajduje w małym miasteczku w New Hampshire, we wspierającej go grupie Anonimowych Alkoholików i w domu opieki, gdzie zachowana z lat dzieciństwa resztka mocy pozwala mu nieść ulgę umierającym w ostatnich chwilach życia. Staje się tam znany jako Doktor Sen. Ale przecież wiemy już, że „Gdy rozum śpi, budzą się demony”…

Obecność duchów na kartach literatury nie pozostawia obojętnym. Prowokuje do tego, aby może nieco ujarzmić, oswoić zagadnienie śmierci. Tematu, który bywa niekiedy wciąż określany jako tabu. Niesłusznie. Tragiczna miłość dawnych kochanków, dziecko, które dojrzewa do tego, aby poradzić sobie z demonami we własnej duszy, piekielna bestia, która staje się człowiekiem, czy wreszcie świat umarłych – żyjących nie tylko we wspomnieniach. Opętani literacką grozą – a czy państwo wierzą w duchy?