Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Obserwowane w ostatnich latach zbliżenie Polski z Węgrami, pomijając aspekty ściśle polityczne, ma także swój wpływ na wzajemne przybliżanie kultur obu krajów. Rok 2017 został desygnowany w Polsce Rokiem Kultury Węgierskiej (zainaugurowanym podczas warszawskich Targów Książki w maju 2016). Dzięki temu polski czytelnik mógł zapoznać się z pozycjami do tej pory jeszcze nieznanymi. Wydane zostało m.in. „Opium” Gézy Csátha (PIW, Warszawa 2016), czy „Wiersze” Sándora Máraiego (Pogranicze, Sejny 2016).
Jesienią zaś roku 2017 PIW zaproponował czytelnikom wznowienie (po czterdziestu pięciu latach) powieści Antala Szerba „Podróżny i światło księżyca”. Szerb (1901-1945), węgierski pisarz pochodzenia żydowskiego, był niestrudzonym badaczem i historykiem literatury węgierskiej oraz światowej. Jego monumentalne dzieła poświęcone tym zagadnieniom – pomimo upływu blisko osiemdziesięciu lat od pierwszych wydań – cieszą się wśród Węgrów niesłabnącą popularnością i pozostaje Szerb – obok Máraiego – najpopularniejszym spośród czytanych na Węgrzech rodzimych pisarzy.
Główny bohater powieści, Mihály, melancholijny jak Kornel Esti Kosztolányiego, w trakcie podróży poślubnej po Włoszech, opuszcza starszą od siebie żonę, by samotnie stawić czoła ideałom i zjawom własnej młodości. Mihály to bohater klasycznie środkowoeuropejski – rozerwanym pomiędzy kulturą wschodu i zachodu, czy jak określają to Francuzi, „między psem i wilkiem”, częściowo androgyniczny jak większość potomków dwupłciowego konglomeratu Austrowęgier, nie umiejący odnaleźć swojego miejsca w rzeczywistości po Wojnie Światowej. Wychowany w zamożnej, przemysłowej rodzinie od wczesnej młodości buntuje się przeciwko mieszczańskim ideałom, grawitując ku rodzeństwu przyjaciół, Tamásowi i Évie. Uosabiają oni wszystko to, czego brakuje w uporządkowanym i podporządkowanym kwestiom finansowym domu rodzinnym Mihály’ego: wolność, artystyczną swobodę oraz atmosferę permanentnej niezgody na zwyczajność.
Miháily, zbyt słaby by zerwać z rodzinną tradycją, jest jednocześnie nazbyt przesiąknięty buntem, który zaszczepili w nim Tamás i Éva, by stać się przyzwoitym w umiarkowaniu „strasznym mieszczaninem”. Przypadkowe spotkanie w trakcie podróży poślubnej sprawia, że raz jeszcze będzie próbował zmienić własne życie. Towarzyszy temu retrospektywna wiwisekcja psychologiczna, krytyczne spojrzenie na utraconą przyjaźń oraz próba przepracowania wydarzeń sprzed lat. Tęsknota Miháily’a za młodzieńczym buntem jednoznacznie antycypuje zbliżający się kres dotychczasowego porządku świata, tragedię II wojny światowej, która pochłonęła także i Antala Szerba.
Czytelnik znający literacki kanon Europy Środkowej znajdzie w „Podróżny…” całą gamę znanych z twórczości Musila, Rotha czy Kuśniewicza leitmotive’ów: kazirodczą miłość, biseksualne uwikłanie w emocjonalny trójkąt, wyobcowanie i bolesny proces dojrzewania, atmosferę rzeczywistości liminalnej czy głębokie portrety psychologiczne bohaterów. Pojawią się jednak wątki, która każą spojrzeć w kierunku literatury francuskiej i angielskiej – elementy powieści gotyckiej i łotrzykowskiej, romans w scenerii śródziemnomorskiej i sugestywny opis spaceru po renesansowej Italii. Siłą sprawczą zaś, kierującą losami bohaterów „Podróżnego…”, pozostaje klasycznie Freudowski tandem Libido i Thanatosa. Erotyzm bezpośrednio wiąże się w powieści ze śmiercią i zdecydowane rozgraniczenie jednego od drugiego jest wprost niewykonalne. Nie zabraknie także refleksji filozoficznej, a momentami także i historiozoficznej, która dramatycznie diagnozuje status quo węgierskiego społeczeństwa doby schyłku Dwudziestolecia.
Jest to też opowieść o młodzieńczej przyjaźni. Sam autor zresztą nie krył, że jedną z inspiracji był „Mój przyjaciel Meaulnes” Alain-Fourniera. Taka przyjaźń, dla Szerba, przekroczyć może nawet i granicę śmierci, nigdy nie gasnąc, wywierając wpływ na całe dojrzałe życie.
Chociaż powieść liczy ponad trzysta pięćdziesiąt stron, napisana jest z lekkością i pięknym, sugestywnym językiem, który sprawia, że nie sposób oderwać się od lektury. Przeczytałem ją w ciągu czterech nocnych godzin w pociągu i sam nie wiem, czy była to zasługa autora, czy może stał za tym zaglądający czasami do przedziału i dochodzący do pełni księżyc, ale zatraciłem poczucie rzeczywistości. Pomimo zimy za oknem wagonu, przeniosłem się za sprawą „Podróżnego…” w krajobrazy Włoch i w secesyjne zaułki Pesztu. Takiej literackiej podróży w księżycowym świetle chyba każdemu należało by życzyć.

Obserwowane w ostatnich latach zbliżenie Polski z Węgrami, pomijając aspekty ściśle polityczne, ma także swój wpływ na wzajemne przybliżanie kultur obu krajów. Rok 2017 został desygnowany w Polsce Rokiem Kultury Węgierskiej (zainaugurowanym podczas warszawskich Targów Książki w maju 2016). Dzięki temu polski czytelnik mógł zapoznać się z pozycjami do tej pory jeszcze...