"Ateizm Co każdy powinien wiedzieć" Michaela Ruse'a to książka lepsza, niż początkowo się zapowiadało.

Poglądowe książki o fundamentalnych treściach światopoglądowych są z reguły czytane dla potwierdzenia własnych sądów, stąd wydaje mi się, że ta publikacja będzie odebrana różnie, w zależności od przekonań czytelnika.

• Ateista stwierdzi: „Jest dobrze. Teiści nie mają żadnych nowych argumentów. Do scholastyki, w ostatnich wiekach, semantycznie nic nie udało się ciekawego dodać.”
• Teiści uznają: „Świetnie, ateizm nic nowego na as nie ma. Nauka dowodu, na nieistnienie transcendencji, wciąż nie zdobyła.”

Główny target tej książki to według mnie młody agnostyk, szukający uczciwie drogi. Człowiek, który pyta o to, co ma ludzka myśl do zaoferowania.

Autor, emerytowany filozof, przedstawił temat w formie rozrachunku z tym, czego się dowiedział w pracy zawodowej i co przemyślał prywatnie - na własny użytek (w Wikipedii polskiej błędnie opisano go, jako ateistę - mogę to stwierdzić na podstawie jego deklaracji z książki). Stara się, swoją bardzo niedogmatyczną, wiarę poddać próbie i zderza ją z większością funkcjonujących argumentów za i przeciw religijnej duchowości. Szczerość w prezentowaniu własnych poglądów jest wzmocniona dzięki faktowi, że jego żona jest ateistką. To z nią, choć nie wprost, prowadzi dialog w argumentacji. Opowiada, jakby chciał jej opisać swoje racje. To duży plus, bo w efekcie przekonuje czytelnika o własnej szczerości.

Całość zbudowana jest na 12-tu rozdziałach, w ramach których pojawiły się niezbyt długie partie materiału z wiele mówiącymi tytułami. To jest o tyle ważne, że obszerne monografie filozoficzne są zbyt często długimi monologami bez, dających czytelnikowi szansę na oddech, przystanków w postaci nowych rozdziałów. Podział na krótkie formy daje szansę, na skupienie się na fragmencie, łatwiejsze powroty do pewnych treści. Jedyny problem w układzie treści, który dostrzegłem, to rozbicie dowodów na istnienie Boga na dwie części, co nie ułatwia śledzenia wywodu. W pierwszej (str. 107-115) opisuje klasyczny dowód ontologiczny, kosmologiczny i teologiczny. W drugiej (str. 183-203), skupia się głównie na odpowiedziach krytyków tychże dowodów (m.in. Kanta, Huma czy Russella). Większość argumentacji opiera się na chrześcijańskich wyznaniach, choć krótkie omówienie innych religii pada, gdy dokonuje ich przeglądu pod kątem różnego rozumienia moralności.

Największym, według mnie, minusem jest pierwsze 60% tekstu. Miałem momenty by zrezygnować z czytania, choć ostatecznie opłaciło się przetrzymać. Główny powód mego niezadowolenia z pierwszej części, to dominująca tam teologia i filozofia w postaci mało strawnej. Autor przytacza liczne poglądy na boskość, od Sokratesa po Nietzschego. Kiedyś czytałem "Proslogion" Anzelma i "Traktat o Bogu" Tomasza z Akwinu, gdzie nużące i kompletnie niestrawne sformułowania miały dowodzić tego, w co się i tak wierzy (polecam wyciąg z Anzelma na końcu mojej opinii). Mimo, że tu jest takich tekstów mniej, ale to wciąż za dużo.

Ponieważ Ruse od dawna ma 'na pieńku' z Nowymi Ateistami (głównie kłóci się z Dawkinsem), to i w tej książce wszedł z nimi w polemikę (str. 64-69). Choć pewne ich stwierdzenia są mu z oczywistych powodów bliskie (starotestamentowy złośliwy Bóg, zaszyta w islamie mocna sugestia prowadząca zbyt często do przemocy), to argument o moralnych zyskach z wiary broni dość mocno i ciekawie.

Na uwagę czytelnika zasługują na pewno przytoczone badania, z których wynika, że elity akademickie (biologowie i fizycy) stają się coraz bardziej niewierzące (str. 126-131). To właśnie te dwie grupy naukowców są głównie odpowiedzialne, za przyrodnicze argumenty wysuwane przeciw transcendencji. Ponadto kraje bogate i o stabilnych demokracjach mają obywateli najmniej religijnych; na drugim końcu są biedne społeczności (str. 77-79 oraz str. 300). Ten fakt wydał mi się oczywisty, problemem jest tylko ustalenie, co z czego wynika. Do ciekawie opisanych przez Ruse'a zjawisk zaliczyłbym cuda, problem nienachodzących magisteriów Goulda, metaforyczność w biblijnych tekstach i koncepcja grzechu oraz czyściec.

W drugiej, lepszej części, dominują bardziej osobiste wyznania autora. Zmaga się w nich z własnymi wątpliwościami, bez filozoficznych fraz. Pyta o pożytki z wiary, jej ułomności. Opisuje kilka przykładowych niegodziwości ludzi kościoła (katolickie poparcie faszyzmu w Niemczech czy pedofilię). Niestety nie odnosi się do katolickich 'obiekcji' wobec prokreacji czy embriologii i badań prenatalnych. Dokonuje ciekawej dyskusji nad problemem istnienia wielu wyznań i ich pretensji do bycia tym jedynym. Szeroko opisuje problem zła, tak jak rozumie go wierzący i niewierzący. Nie nawraca, nie wygłasza kazań. Jasno i ciekawie podaje najważniejsze argumenty obu stron. Pochyla się nad dążeniami humanistów do zastąpienia religii formalnej, świeckimi modelami społeczeństwa. Nie bez zaciekawienia opisuje ateistyczny materializm (str. 290). Przekonuje o zaletach wstrzemięźliwości w sądach wartościujących moralność drugiego człowieka. Ciepło odnosi się do każdego, kto we własnym życiu szuka najlepszej drogi dla siebie. Jest krytycznie nastawiony do wszelkich rytuałów na pokaz, indoktrynacji i postaw dążących do dominacji. Pokazuje, że w religiach najpaskudniejsze wobec wyznawców, jest wzbudzane w nich poczucie winy (str. 296).

Mój poważny zarzut do książki Ruse’a, to brak jasno przekazanego głównego formalnego czynnika zeświecczenia społeczeństw w ostatnich wiekach. Choć jest to przeglądowa, w założeniu, praca to według mnie zaburzona została równowaga, która wykluczyła pełen opis zagadnienia. Ponieważ autor występuje, jako ‘filozof nauki’, to oczekiwałbym zreferowania, czym jest metoda naukowa. Wszystkie ustalenia religijne, które w ciągu ostatnich wieków uległy ‘przedawnieniu’, to osiągnięcia nauk przyrodniczych, głównie biologii i nauk fizycznych. To one, w wyniku długiego procesu poznawczego, systematycznie odsłaniają naturę świata i pokazują, że pytanie o CEL tego co jest, nie jest naukowe, i w efekcie nieweryfikowalne. Nauki odpowiadając na pytanie DLACZEGO, zastępują wielowiekowe przesądy, arystotelesowskich pierwotnych 'poruszycieli' czy cuda, ustaleniami kosmologii, neuronauki czy ewolucjonizmu. Takiego głosu mi zabrakło. Sama filozofia z rachunkiem kwantyfikatorów nie byłaby w stanie dokonać obiektywnych przewrotów myślowych. Przelewałaby 'z pustego w próżne'.

W pracach o teologii/ateizmie męczy mnie również maniera, której Ruse się nie ustrzegł. Z jednej strony opisuje się powszechne, wśród zainteresowanych, przekonania że boskie przymioty są niepoznawalne (co najwyżej można by stwierdzić jakich nie posiada), z drugiej jednak w licznych sytuacjach argumentacji, przytacza się różne cechy boskie, na poparcie pewnych tez, bądź ich zbicia. To taka obosieczna broń nie fair.

Zaraz po książce Ruse'a warto sięgnąć po dywagacje Dennetta w „Odczarowaniu" (jeśli miałbym wybierać zbliżone podejście filozoficzne i jeśli język Dawkinsa kogoś zniechęca). W temacie biblistyki polecam Barta Ehrmana czy Gezę Vermesa. Ponadto niezmiennie rekomenduję publikacje Bertranda Russella. ‘Z drugiej strony barykady’, w duchu wyważonego zrozumienia dla inności, dalekiego od dogmatyzmu, polecam prace Charlesa Taylora (szczególnie „Secular age” – istnieje tylko jej fragment przetłumaczony na polski przez wydawnictwo ZNAK), publikacje kardynała Carla Martiniego, teologów Hansa Künga czy Uty Ranke-Heinemann. To takie wersja moralnej obrony wiary. Wcześniejsze lektury tych myślicieli sprawiły, że Ruse nie stanowił rewolucji w mym myśleniu. Na początek przygody ze zmaganiami światopoglądowymi jest jednak w sam raz. Obraz historyczno-filozoficzny wiary, choć nużący (jak zwykle), to jako tło musi być zawsze przepracowany, choćby raz w życiu.

Polecam, szczególnie ostatnie 125 stron.
================================

Nie mogłem sobie odmówić przyjemności z przypomnienia legendarnego dowodu ontologicznego Anzelma, bo daje próbkę tego, co można zrobić z językiem, gdy się jest zbyt upartym:

"Ale z pewnością to, ponad co nic większego nie może być pomyślane, nie może
być jedynie w intelekcie. Jeżeli bowiem jest jedynie tylko w intelekcie,
to można pomyśleć, że jest także w rzeczywistości, a to jest czymś większym.
Jeżeli więc to, ponad co nic większego nie może być pomyślane, jest jedynie
tylko w intelekcie, wówczas to samo, ponad co nic większego nie może być
pomyślane, jest jednoczenie tym, ponad co nic większego może być pomyślane.
Tak jednak z pewnością być nie może. Zatem coś, ponad co nic większego nie
może być pomyślane, istnieje bez wątpienia i w intelekcie, i w rzeczywistości."

Czytając książki teistyczne/ateistyczne zawsze mam w głowie dwa cytaty:

• z hymnu "Pangua lingua" Tomasza z Akwinu : "Praestes fides supplementum sensum defectui" /Co dla zmysłów niepojęte niech dopełni wiara w nas./
• Stevena Weinberga: "(...) dobrzy ludzie będą robić dobre rzeczy, a źli ludzie będą robić złe rzeczy. Ale żeby dobrzy ludzie robili złe rzeczy – do tego potrzeba religii”

"Ateizm Co każdy powinien wiedzieć" Michaela Ruse'a to książka lepsza, niż początkowo się zapowiadało.

Poglądowe książki o fundamentalnych treściach światopoglądowych są z reguły czytane dla potwierdzenia własnych sądów, stąd wydaje mi się, że ta publikacja będzie odebrana różnie, w zależności od przekonań czytelnika.

• Ateista stwierdzi: „Jest dobrze. Teiści nie mają...