Edukacja historyczna mieszkańców Górnego Śląska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku
Górny Śląsk budzi od dziesięcioleci zainteresowanie badaczy reprezentujących rozmaite dziedziny humanistyki. Historycy i socjologowie, ale również folkloryści i językoznawcy podejmowali i nadal podejmują próby opisu jego dziedzictwa kulturowego, wykorzystując w tym celu dotychczasowy dorobek, założenia metodologiczne oraz warsztaty badawcze swoich dyscyplin naukowych. W przypadku niniejszej pracy bodźcem oraz inspiracją do podjęcia badań nad zawartością i przebiegiem procesu edukacji historycznej mieszkańców Górnego Śląska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku były przemyślenia śląskiego historyka, a zarazem świadka i uczestnika dziejowych przełomów w losach tej dzielnicy, ks. Emila Szramka (1887-1942). Określając bowiem Śląsk mianem zwornika w strukturze Europy", stwierdzał jednocześnie, iż analizując problematykę śląską, [...] wciąż trzeba mieć na uwadze narożnikowe dzieje starej dzielnicy piastowskiej, które do duszy Ślązaków sprowadziły swoiste całkiem nawarstwienia, bynajmniej nie zawsze harmonijnie ułożone. Ich pokłady ciągną się przez długie pokolenia a nie wszędzie wychodzą na powierzchnię jednolicie, bo uległy tu i ówdzie załamaniu i, jak ziemia śląska, wykazują nieraz dziwne uskoki. Często też warstwy te czyli pokłady są siłami zewnętrznymi tak gwałtownie naruszone i pomieszane, że trudno je rozpoznać i rozróżnić. Słusznie zwrócono uwagę na to, że Śląsk przez kilka wieków należał politycznie do Czech, kościelnie do Polski, a narodowo był niejednolity".Różnorodność przywołanych przez E. Szramka nawarstwień" znajdowała swoje odzwierciedlenie zarówno w obszarze języka, kultury ludowej, wyznań religijnych, jak i w sferze politycznej przynależności regionu górnośląskiego do co najmniej czterech organizmów państwowych. Komplikacjeo strukturze tak wielopoziomowej wpływały zatem nie tylko na kształt historii Śląska, ale także na sposób jej przeżywania, postrzegania, opisywaniai nauczania przez Górnoślązaków bądź tych, których rolą było ich kształcenie historyczne. W rozumieniu samych historyków doby XIX wieku duch historyczny wycisnął piętno na całej pracy umysłowej tego stulecia, ożywił ją i pogłębił, przeniknął całe wychowanie i wykształcenie, cały pogląd na świat".Postawienie pytania o funkcje edukacji historycznej dziewiętnastowiecznych Górnoślązaków, a tym bardziej próba udzielenia na nie odpowiedzi po przędzona musiała zostać wnikliwą analizą treści ówczesnego kształcenia historycznego i tej właśnie analizie poświęcona została niniejsza praca Już jednak przy wstępnym określeniu przedmiotu badań jasne stało się iż, poję cie edukacji historycznej nie obejmuje całości interesującej nas problematyki. Niezbędne okazało się zastosowanie pojęcia przekazu historycznego w ramach którego można byłoby pomieścić dostrzeżone przez nas wielorakie nurty, którymi docierały do Górnoślązaków wiadomości historyczne. Niewystarczające wydawało się także przyjęcie powszechnie stosowanego przez dydaktyków historii i nazbyt globalnego rozróżnienia na edukację szkolną i pozaszkolną. Obydwa bowiem terminy zakładają (choć w różnej realizacji praktycznej) zinstytucjonalizowaną formę dokonywania się edukacji historycznej. Nie sposób tymczasem zgodzić się na wymóg instytucjonalizacji w odniesieniu do przekazu historycznego w nurcie kultury ludowej.Dla opisu i analizy interesujących nas kwestii przyjęto w związku z tym dwa różne pojęcia, posiadające jednak wspólny punkt odniesienia, jakim była zawartość wiedzy historycznej Górnoślązaków w drugiej połowie XIX wieku. Edukacja historyczna oraz przekaz historyczny wyznaczyły zatem zarówno kierunek podjętych badań, jak i konieczność zastosowania uściśleń terminologicznych z zakresu m.in. folklorystyki, historii literatury, a częściowo także hermeneutyki filozoficznej.Zasięg terytorialny naszych badań określony został przez rejencję opolską rozumianą jako region historyczny, nie zaś wyłącznie geograficzny. Zróżnicowanie geograficzne, dzielące ów region na jednostki mniejsze (sub-regiony),nie miało bowiem decydującego wpływu na jednolitość historyczną rozpatrywanego obszaru. Przyjęta w metodologii historii definicja regionu historycznego stwierdza natomiast, że jest on ,,[...] określonym terytorium, zamieszkanym przez ludność związaną wspólnymi, dłużej lub krócej trwającymi dziejami - różnymi (pod takim czy innym względem) od dziejów innych jednostek terytorialno-ludnościowych. [...] to pewien określony (mniej lub bardziej całościowy) układ strukturalny, charakteryzujący się własną odrębnością historyczną, nieraz również odrębnymi granicami administracyjnymi, a więc taki, który może być przedmiotem badań syntetycznych, czyli odnoszących się do owej całości, jaką jest region badań naukowych. [...] to pewien układ gospodarczy, społeczny, polityczno-administracyjny, kulturalny i psychiczny, o znacznej wadze w różnych okresach historycznych poszczególnych elementów, dających się wyodrębnić z szerszej tkanki historycznej".Powstała w 1816 r. rejencja opolska wydaje się spełniać wszelkie warunki stawiane przez definicję regionu historycznego. Jej odrębność określały bowiem zarówno granice administracyjne, jak i fakt stanowienia zwartego organizmu gospodarczego, społecznego oraz politycznego. W znaczeniu geo-graficznym Górnym Śląskiem określany jest obszar południowej Polski, zamknięty w swoich naturalnych granicach. Od południa tworzą je: Beskid Śląski i Sudety, od wschodu - Jura Krakowsko-Częstochowska, a od północy - pas moren czołowych, przebiegający wzdłuż Nysy Kłodzkiej i Stobrawy.Odłączony formalnie od Polski w 1339 r. i znajdujący się odtąd pod panowaniem czeskim Śląsk, od 1526 r. dostał się wraz z innymi ziemiami korony czeskiej we władanie Habsburgów. Od 1742 r. przeszedł pod panowanie Prus, potwierdzone ostatecznie postanowieniami Kongresu Wiedeńskiego w 1815 r. Reforma podziału administracyjnego z 30.04.1815 r. dzieliła całe państwo pruskie na 10 prowincji i 25 rejencji.Prowincja śląska składała się początkowo z 4 rejencji (w 1820 r. zlikwidowano rejencję dzierżoniowską),wśród których znajdowała się także rejencja opolska, nazywana pierwotnie górnośląską. Obejmowała ona 14 powiatów (na łączną liczbę 55 powiatów w całej prowincji śląskiej): bytomski, głubczycki, grodkowski, kozielski, lubliniecki, niemodliński, nyski, oleski, opolski, prudnicki, pszczyński, raciborski, strzelecki i toszecki. W 1820 r. przyłączono do rejencji opolskiej powiat kluczborski, w 1825 r. wyodrębniony został powiat rybnicki, natomiast w 1873 r. wydzielono z powiatu bytomskiego nowe jednostki w postaci powiatów tarnogórskiego, zabrskiego oraz katowickiego. Jako ostatnie powstały na przełomie XIX i XX wieku powiaty miejskie: Opole, Nysa, Racibórz, Katowice, Gliwice i Zabrze.Mieszkańcy rejencji tworzyli społeczność posiadającą wspólne dziejeo wielowiekowej ciągłości, stanowiące o historycznej odrębności regionu górnośląskiego od regionów z nim sąsiadujących. Ich liczba wynosiła w 1816 r. 524,8 tys. osób, w 1849 r. wzrosła do stanu 965,9 tys. osób (tj. o 49,4%). W związku z tym zwiększyła się gęstość zaludnienia z 49,7 do 73,1 osób na1 km2 . W XIX stuleciu strukturę społeczną ludności górnośląskiej wyznaczała wieś oraz miasto i związane z nim ośrodki przemysłowe. W miarę rozwoju przemysłu kolejność ta uległa odwróceniu. Na czoło wysunęły się przede wszystkim ośrodki przemysłowe oraz mista przeobrażone przez wielki przemysł wydobywczy i przetwórczy. Ludność wsi górnośląskich stanowiła w takich warunkach główny trzon wyłaniającej się nowej grupy społecznej robotników przemysłowych.Złożona była również struktura wyznaniowa ludności górnośląskiej. Na początku XIX stulecia prawie cały Górny Śląsk zamieszkały był przez ludność wyznania katolickiego. Według obliczeń J. Myszora, statystyki ludności w powiecie bytomskim wykazywały w 1828 r. ponad 90% katolików. W latach 1849-1912 proporcje między górnośląską ludnością ewangelicką a katolicką utrzymywały się na stałym poziomie.Wydawało się nam także, iż najbardziej odpowiednim dla zbadania blemu edukacji historycznej mieszkańców regionu okresem będzie druga po łowa XIX stulecia i początek XX wieku aż do wybuchu I wojny światowej Tak dobrane cezury czasowe w przypadku Górnego Śląska zyskały już sobie prawo obecności w historiografii najnowszej, odpowiadają zatem ogólnie przyjętej periodyzacji i nie wymagają bliższych uzasadnień. Trzeba także zaznaczyć w tym miejscu, iż według oficjalnego spisu ludności z 1840 r 58,6',r ludności rejencji opolskiej zaliczano do narodowości polskiej. Historiografia polska przyjmuje jednak wyższy odsetek ludności polskiej - 63%, co odpowiada 565,7 tys. ówczesnych mieszkańców rejencji.Książka oparta została na źródłach archiwalnych, przekazach prasowych oraz dziewiętnastowiecznych publikacjach zwartych z zakresu badanej tematyki. Źródłową kwerendą objęto przede wszystkim całość zasobu Archiwum Archidiecezjalnego w Katowicach oraz Pracowni Śląskiej i Zbiorów Specjalnych Biblioteki Śląskiej w Katowicach, sporadycznie jedynie sięgając do zasobu Archiwum Klasztoru Karmelitanek Bosych w Krakowie. Wiele cennego materiału dostarczyły szkolne protokoły wizytacyjne pochodzące z okręgów: pszczyńskiego, rybnickiego, mysłowickiego, raciborskiego oraz lublinieckiego. Niezbędna dla rekonstrukcji obrazu formacji intelektualnej największej grupy rodzimej inteligencji górnośląskiej stała się natomiast kwerenda w zakresie akt personalnych XIX-wiecznego duchowieństwa. Dopełniały ją w sposób naturalny poszukiwania zarówno w obszarze akt lokalnych parafii górnośląskich, jak i różnego rodzaju akt rzeczowych, dokumentujących duszpasterską, ale i kulturalno-społeczną działalność kapłanów.Podjęta tematyka narzucała jednak przede wszystkim konieczność uwzględnienia wielkiej liczby źródeł pośrednich drukowanych. Począwszy od połowy XIX wieku systematycznie wzrastała bowiem ich liczba oraz zróżnicowanie formalno-tematyczne. Rozwój dziewiętnastowiecznej prasy, a także dokumentowanie działalności badanych przez nas instytucji społecznych za pomocą różnego rodzaju druków zwartych i ulotnych przesunęły w dużym stopniu punkt ciężkości przekazów źródłowych w kierunku słowa drukowanego.Każdy z rozdziałów książki wyznaczył charakterystyczny dla siebie typ analizowanych źródeł. Dużą wagę przywiązano zatem do objęcia możliwie jak najszerszą kwerendą materiałów o proweniencji prasowej, przy czym z uwagi na narastającą liczbę tytułów gazet w drugiej połowie XIX stulecia...
Porównaj ceny
W naszej porównywarce znajdziesz książki, audiobooki i e-booki, ze wszystkich najpopularniejszych księgarni internetowych i stacjonarnych, zawsze w najlepszej cenie. Wszystkie pozycje zawierają aktualne ceny sprzedaży. Nasze księgarnie partnerskie oferują wygodne formy dostawy takie jak: dostawę do paczkomatu, przesyłkę kurierską lub odebranie przesyłki w wybranym punkcie odbioru. Darmowa dostawa jest możliwa po przekroczeniu odpowiedniej kwoty za zamówienie lub dla stałych klientów i beneficjentów usług premium zgodnie z regulaminem wybranej księgarni.
Za zamówienie u naszych partnerów zapłacisz w najwygodniejszej dla Ciebie formie:
• online
• przelewem
• kartą płatniczą
• Blikiem
• podczas odbioru
W zależności od wybranej księgarni możliwa jest także wysyłka za granicę. Ceny widoczne na liście uwzględniają rabaty i promocje dotyczące danego tytułu, dzięki czemu zawsze możesz szybko porównać najkorzystniejszą ofertę.
Mogą Cię zainteresować
Cytaty
Bądź pierwszy
Dodaj cytat z książki Edukacja historyczna mieszkańców Górnego Śląska w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku
Dodaj cytat
OPINIE i DYSKUSJE