Do 1989 r. historia Armii Andersa była mocno fałszowana przez ówczesne władze. Co prawda można było wychwalać bohaterstwo żołnierza polskiego pod Monte Cassino, ale sam Anders i inni wyżsi dowódcy byli niemal faszystami, a już na pewno wrogami Polski Ludowej.

Prawdziwy wysyp publikacji o Armii Andersa nastąpił w ostatnich 25 latach. Jednak większość skupia się na epizodach tej historii: formowaniu armii, walkach na froncie włoskich czy powojennych losach Andersa i jego ludzi. Tym razem Norman Davies próbuje opowiedzieć historię 2. Korpusu Polskiego (pod takim oznaczeniem taktycznym Armia Andersa walczyła we Włoszech) od początku do końca.

Pierwszym co rzuca się w oczy to nietypowy format książki: 195x255 mm. Ni to A5, ni A4, ni żaden inny znany format książkowy. Przy sporej, niemal równo 600-stronicowej objętości sprawia to, że książka jest niezbyt poręczna, nawet gdy wygodnie siedzimy w fotelu czy zagrzebani w łóżku pod kocem. Ja większość książek czytam w biegu - w autobusie, tramwaju czy na przystankach, więc był to dla mnie spory problem. Z drugiej strony to sprawia, że tej książce trzeba poświęcić pełną uwagę. Nie sposób czytać jej "przy okazji".

Zagadka nietypowego formatu wyjaśnia się po choćby pobieżnym przekartkowaniu wnętrza. Davies postanowił przyjąć format albumowy, gdzie mniej więcej podobną powierzchnię zajmują zdjęcia jak tekst. Różnego rodzaju ilustracji, jak chwali się wydawnictwo Rosikon, jest około dziewięciuset. Są to głównie zdjęcia, choć zdarzają się też mapy, skany dokumentów i rysunki. Część zdjęć z epoki to fotografie świetnie znane, ale niektóre nie były jeszcze publikowane. Uzupełniają je zdjęcia współczesne, pokazujące dzisiejszy stan miejsc związanych z 2. Korpusem Polskim, choć na niektórych profesor Davies przesłania wszystko, co powinno być właściwą treścią zdjęcia.

Norman Davies, historyk w Polsce świetnie znany i bardzo ceniony, opisuje historię Armii Andersa w porządku chronologicznym, a kolejne rozdziały to kolejne miejsca stacjonowania wojsk polskich. Zaczyna od wybuchu wojny i tłumaczy skąd właściwie Polacy w ZSRR. Sprawy wydawałoby się oczywiste, ale trzeba pamiętać, że książka równolegle wyszła w Wielkiej Brytanii, gdzie wciąż pokutuje przekonanie, że andersowcy znaleźli się na Syberii w ucieczce przed Niemcami.

Autor sporo miejsca poświęca tematom rzadko dotykanym w innych publikacjach o tej tematyce, zwłaszcza latom 1942-1943. Opisuje kolejne przenosiny Armii, włączenie w jej skład Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, a także życie codzienne na Bliskim Wschodzie. Starannie obala mit o rzekomym antysemityzmie Andersa i jego ludzi, wspomina za to o masowych dezercjach żołnierzy pochodzenia żydowskiego podczas stacjonowania armii w Palestynie.

Z losami Armii Andersa nierozerwalnie wiążą się dzieje cywili, których zdołano wówczas wyprowadzić z "nieludzkiej ziemi" ZSRR. Na kartach "Szlaku Nadziei" poznajemy ich perypetie, zarówno tych, którzy zostali ewakuowani do Australii, Afryki czy Kanady, jak i tych, którzy pozostali przy wojsku, w Pomocniczej Służbie Kobiet czy szkole kadetów.

W większości swoich książek Norman Davies jest narratorem. Tym razem bardzo często oddaje głos innym. Jego narracja jest właściwie pomostem budującym kontekst dla głównej części książki: wspomnień andersowców, od oficerów, przez żołnierzy po cywili. W długich, z reguły kilkustronicowych wstawkach oddaje im głos i pozwala snuć wspomnienia. Niektóre relacje zostały zebrane niedawno, inne spisywano na bieżąco.

Albumowo-wspomnieniowa forma sprawia, że momentami bliżej "Szlakowi Nadziei" do zbioru źródeł, niż krytycznej pracy historycznej. Nie można mówić, żeby autor był tu jedynie redaktorem, bo jednak około połowa tekstu to jego narracja. Jednak próba szerokiego spojrzenia na temat przy jednoczesnym oddaniu głosu świadkom wydarzeń sprawia, że nad niektórymi tematami pochylamy się nader szczegółowo, a po innych prześlizgujemy się bardzo powierzchownie.

Mimo wszystkich moich zastrzeżeń książka jest bardzo interesującą lekturą. Nowe źródła pisane i ikonograficzne czynią ją lekturą obowiązkową dla pasjonatów tematu. Nada się też dla osób, które chcą od niej rozpocząć zgłębianie tego epizodu naszej historii. Należy się jednak przygotować na to, że część szczegółowych zagadnień pozostanie bez odpowiedzi.

Krzysztof Krzemień