W czasie gdy Bolaño pisał swoją monumentalną powieść „2666” wisiało już nad nim widmo śmierci i pisarz był tego doskonale świadomy. Nie sposób o tym zapomnieć w czasie lektury książki, której każde słowo przenika tajemnica śmierci, życia, miłości i zła. Autor odszedł wskazując finalne wersje powieści, którą opublikowano w 2005, rok po jego śmierci, co sprawia, że głównym wątkiem dzieła staje się również nieprzenikniona natura literatury i fatum losu jej twórcy, który z perspektywy swej śmiertelności wydaje się być tylko marnym jej pionkiem i niedoskonałym narzędziem, choć czasem tworzącym coś bliskiego doskonałości. Nie ma pewności, czy powieść w swym obecnym kształcie spełniła wszystkie zamierzenia jej twórcy, wiadomo jednak, że jest to dzieło niedoskonałe, różnorodne, wielowątkowe, zaskakujące, stawiające wiele pytań i nie udzielające jednoznacznych odpowiedzi. Struktura – powieść składa się z pięciu odrębnych części, które pisarz chciał wydać jako pojedyncze tomy – i forma utworu – wielogłos, narracja często przyjmuje formę szkatułkową, a sposób opowiadania przypomina błądzenie w labiryncie – sprawiają, że utwór ma charakter otwarty i nieostateczny, choć jest doskonale spójny.

Zarówno forma, jak i treść dzieła oraz główne miejsce akcji nawiązują do poprzednich powieści pisarza, zwłaszcza do „Dzikich detektywów” i „Amuletu”, w których autor zawarł już zaczątki powieści, nad którą myślał wcześniej, ale znacznie je rozwijają. Mamy zatem kilka osób szukających zaginionego pisarza, pojawiają się wątki ucieczki, podróży, zła. Zresztą ilość i ważkość poruszanych w powieści tematów, miejsc akcji oraz przestrzeni czasu, w jakiej rozgrywają się wydarzenia przyprawia o zawrót głowy. Autor bowiem zamierzył stworzenie powieści totalnej. Opisywane wydarzenia obejmują zatem okres od pierwszej wojny światowej do końca XX wieku, a nawet początków XXI i rozgrywają się w USA i Meksyku, a ponadto w wielu krajach europejskich, m. in. w Niemczech, Włoszech, Grecji, Rumunii, Rosji, Francji, Anglii, Polsce i na Ukrainie. Oprócz najważniejszych dla utworu kwestii: literatury, życia (w jego różnych odcieniach) i zła, znajdziemy wątki drugiej wojny światowej, Holocaustu, nazizmu, komunizmu i socjalizmu, życia akademickiego, rynku książki, tłumaczy i badaczy literatury, snu, religii, fobii, chorób psychicznych, dziennikarstwa, pracy policji, polityki, praw kobiet, sztuki, narkotyków, boksu i wielu innych. Ich ilość sprawia, że nie sposób ich wszystkich zapamiętać i przy każdym wertowaniu książki trafiamy na takie kwestie, które gdzieś umknęły przy lekturze i teraz o sobie przypominają. Zresztą geniusz pisarski autora sprawia, że książka, napisana ze znacznie większą dyscypliną niż np. „Dzicy detektywi”, stanowi bardzo zwartą, misternie skonstruowaną całość, która stopniowo odsłania przed nami wszystkie tropy i wątki, które choć odmienne, prowadzą nas do jednego celu, co – nawiasem mówiąc – nie przeszkadza w fragmentarycznym czy wyrywkowym czytaniu powieści.

Celem tym jest miasto Santa Teresa (zwierciadlane odbicie rzeczywistego miasta - Ciudad Juárez) w Meksyku, miasto - morderca kobiet, w którym od 1993 giną straszną śmiercią setki kobiet. Postaci z wszystkich pięciu części powieści w ostateczności tam wreszcie się udają, powiązani w rozmaitych sposób z odbywającym się tam spektaklem zła. Warto przy tym zaznaczyć, że każda z tych opowieści ma swoją odmienną narrację, dynamikę, styl i klimat. Pierwsza to elegancka powieść akademicka z życia kręgów profesorskich, delikatna i dyskretna, choć nie wolna od emocji. Następna stanowi coś pomiędzy marzeniem sennym, wspomnieniami, powieścią psychologiczną i monologiem człowieka w odmiennym stanie świadomości, a jej bohaterem jest meksykański intelektualista, co prawdopodobnie doskonale tłumaczy klimat opowieści. Kolejna to realistyczna opowieść o czarnoskórym amerykańskim dziennikarzu, napisana w klimacie pulp fiction wymieszanego z historią noir ze szczyptą powieści drogi. Czwarta, najobszerniejsza, najmroczniejsza i najważniejsza, to opowieść o morderstwach kobiet w Santa Teresa, z początku przypominająca kryminał, ale w miarę upływu czasu i postępów w lekturze staje się jasne, że suchy, reporterski styl, zwłaszcza we fragmentach dotyczących kolejnych znajdowanych ciał kobiet, jak i wszechogarniający czytelnika mrok i zło wynikają z oszczędnego, stylizowanego na literaturę faktu, a nawet raporty policyjne, języka jakim pisarz dokładnie opisuje historie ponad stu (z ponad dwustu udokumentowanych w latach 1993 – 1997) zamordowanych kobiet. Ostatnia wreszcie historia, pełna rozmachu, stanowi mieszankę powieści przygodowej z niezwykłą biografią pisarza, którą odczytywać można również jako symbol dwudziestowiecznej historii Europy. Zakończenie tej części, a więc i całego dzieła jest lekkie, pogodne i otwarte, co bez wątpienia doceni każdy czytelnik, który przebrnie przez ciemności poprzedniej opowieści. Ciekawostkę stanowi fragment, skreślony ręką pisarza, znaleziony w jego notatkach i oznaczony jako fragment do zakończenia powieści, zamieszczony w posłowiu, który podsuwa nowe tropy i każe postawić pytanie o zgodność ostatecznego kształtu powieści z zamiarem jego twórcy.

Przyznam, że przebrnięcie przez wspomnianą wyżej czwartą część powieści, nazwaną „Część zbrodni” wymagało ode mnie dużej odwagi bynajmniej nie z powodu stylu czy niejasności narracji – te były doskonałe – ile ze względu na wszystkie emocje, myśli i refleksje, jakie wywołują. Rzadko bowiem zdarza się trafić w literaturze pięknej, bądź co bądź, na tekst liczący ponad trzysta stron i zawierający tak stężony opis zła, zła tak wszechogarniającego i całkowicie bezkarnego, bowiem do tej pory nie rozwiązano zagadki ogromnej większości tych okrutnych morderstw. Prawdziwą radością okazała się dla mnie być po zakończeniu jej mrocznej lektury możliwość śledzenia zgoła innych wątków w kolejnej, ostatniej części, w której – uczciwie przyznajmy – też nie brak opisu okrucieństw i zła, zwłaszcza w czasie wojny, ale sąsiaduje ono z chwilami radości bohatera i jasnymi stronami jego życia. Mimo tego jednak, kilka dni po przeczytaniu książki, zaczęłam szukać informacji na temat morderstw kobiet w Ciudad Juárez, o których moja wiedza przez lekturą była raczej skąpa.

Najbardziej w tej sprawie zatrważające są trzy kwestie: skala zbrodni a także bestialstwo jej sprawców wobec kobiet, również po ich śmierci, całkowita bezkarność sprawców wspierana przez celową jawną bezczynność i nieefektywność organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, prezentowana na oczach całego świata oraz fakt, iż duża część ofiar nie została nawet zidentyfikowana – nikt nie zgłosił ich zaginięcia lub nikt nie zgłosił się do identyfikacji, przez co zostały bezimiennie pochowane w zbiorowym grobie lub ich ciała oddano do ćwiczeń studentom medycyny. Według Amnesty International1 od roku 1993 liczba zamordowanych kobiet wyniosła ponad 370. Inne źródła podają liczbę 340 udokumentowanych ofiar w okresie od 1993 do 2003 roku2. Dopiero w 2011 roku w Meksyku uznano kobietobójstwo (hiszp. feminicidio czyli zabicie kobiety przez mężczyznę z powodu tego, że jest kobietą3) za oddzielne przestępstwo i określono karę na 60 lat pozbawienia wolności (o 10 lat więcej niż za morderstwo).

Znalezione artykuły i opracowania tematu pozwoliły mi nie tylko pogłębić wiedzę, ale również zdać sobie sprawę z ogromu przedsięwzięcia, jakim było dla powieściopisarza przedstawienie tego tematu w książce. Bolaño doskonale sfabularyzował znalezione informacje: przypuszczalne motywy sprawców i ich bezkarność, opisy ofiar, bezczynność policji i sądu, reakcje społeczeństwa, organizacje pozarządowe zainteresowane tą sprawą bardziej niż organy ścigania, wojny narkotykowe, powiązania między władzami miejskimi, policją, osobami piastującymi wysokie stanowiska i zorganizowanymi grupami przestępczymi, kultura macho (machismo i marianismo), warunki życia w dzielnicach biedy, klimat przygranicznego miasta i jego maquiladoras (fabryki) na przedmieściach, zatrudniające tanią siłę roboczą i słynące z łamania podstawowych praw człowieka, często dotykających kobiety, które stanowią większość zatrudnionych osób. Zdumiewa zwłaszcza pieczołowitość, z jaką opisał każdą z ofiar, opierając się na zebranych opisach, co jest godne podziwu, nawet jeśli w powieściowych sprawozdaniach więcej jest fikcji literackiej niż faktów. W ten bowiem sposób próbował dać im to, czego im odmówiono – indywidualność oraz uwagę i troskę. W powieści znaleźć można również kilka enigmatycznych szczegółów: autor z nieznanego powodu (przez nieuwagę?) zmienił imię przyjaciółki jednej z ofiar; w trzech częściach, w których jest mowa o zaginionym pisarzu (o nazwisku niesłychanie podobnym do nazwiska znanego włoskiego malarza) znajdujemy tytuły zupełnie innych książek jego autorstwa, wymienionych jako ważne; dwukrotnie pojawia się niepokojący wątek dwóch luster, które odbijają same siebie; pisarz posłużył się wreszcie nazwą miasta Santa Teresa, położonym również w Sonorze, w Meksyku – dlaczego nie jest to po prostu Ciudad Juárez, tylko miasto ze świętą patronką i kobietą w nazwie?

Inną godną odnotowania rzeczą jest zamysł, aby poprzez opisywanie detali, drobiazgów z życia mężczyzn we wszystkich częściach powieści pokazać kształtowanie w ich umysłach obrazu kobiety, często wykoślawianego przez patriarchalny model życia, mizoginię lub zwykły lęk. Pisarz przez opis różnych sytuacji wspaniale pokazał, jak powoli rozprzestrzenia się i rozrasta pogarda i nienawiść wobec kobiet. Ostatecznym tego wyrazem jest miasto śmierci, Santa Teresa, w którym wirus zła wydaje się rozprzestrzeniać z coraz większą siłą. Znaczące jest to, że dotyka większość mężczyzn, również tych, którzy zajmując się wyjaśnianiem morderstw lekceważą lub nienawidzą kobiety, co skutkuje małą skutecznością i zaangażowaniem w dochodzenie. Jedynym wyjściem i sposobem ucieczki przed złem wydaje się być silne wcześniejsze doświadczenia życiowe, mobilizujące do pomocy, wyjazd z miasta (co czyni bohaterka pierwszej części) lub nieinteresowanie się tematem i wyłączenie emocji w relacjach z innymi (tak zrobiła dyrektorka szpitala psychiatrycznego w części opisującej zbrodnie). Mężczyznom trudniej uchronić się przed wirusem zła i śmierci.

Zastanawiać może enigmatyczny tytuł książki. Czytelnicy znający inne dzieła pisarza znajdą jednak tropy pomagające w jego wyjaśnieniu podsuwane w innych utworach, zwłaszcza w Dzikich detektywach i Amulecie. Pierwszy z nich zawiera wskazówkę, jaką jest opisana rozmowa zaginionej poetki Cesárei Tinajero z jej koleżanką, w której obie oglądają naszkicowany przez tę pierwszą plan fabryki w Santa Teresa. Poetka pracuje tam w pierwszej połowie dwudziestego stulecia (a jest to jedna z fabryk, której pracownice pół wieku później zaczną znikać a później ich zmasakrowane ciała będą odnajdywane na pustkowiach, pustyni lub wysypisku śmieci). Cesarea wydawała się mieć przeczucie nadchodzących czasów, które określiła jako (…) mniej więcej w roku 2600. Dwa tysiące sześćset coś.4 Inny trop podsuwa Auxilio Lacouture - postać, która pojawiła się pierwotnie w Dzikich detektywach, a potem pisarz oddał jej ponownie głos w Amulecie - jako rok powiązany z zapomnianym cmentarzem, który przypomina nocą jedna z niebezpiecznych ulic stolicy Meksyku5. Mnie nasuwa się jeszcze – dość oczywista – hipoteza roku 2666 jako czasu Szatana: 666 kojarzy się jednoznacznie z ojcem zła, zaś początkowy rok dwutysięczny wskazuje na aktualność tej daty i odniesienie do dzisiejszych czasów.

Anglosascy krytycy i badacze twórczości Roberto Bolaño przywołują diagram w formie trójkąta, nazywany „wszechświatem Bolano” obrazujący związek między poszczególnymi dziełami autora. Zgodnie z nim, trzy powieści pisarza: „Dzicy detektywi”, „Amulet” i „2666” właśnie stanowią jeden z boków trójkąta, który jest jednocześnie jego podstawą. Wydaje się zatem, że ta właśnie triada niejako dźwiga i niesie całą twórczość chilijskiego autora. Wśród nich „2666” jest dziełem najbardziej uwierającym i niezapomnianym. Można uznać ją za znak czasów, wyraz niepokoju pisarza ogromem zła na świecie, literacki eksperyment będący hybrydą gatunków czy wreszcie za jego literacki testament. Z pewnością jednak można stwierdzić, że dzieło to jest niejako postumentem pomnika nieśmiertelności pisarza w panteonie literackich geniuszy. Warto odnotować doskonały przekład, sprzyjający lekturze, który wymagał od tłumaczy Katarzyny Okrasko i Jan W. Rajtera wielomiesięcznej, żmudnej pracy, której rezultat mamy przed sobą. Nie można nie przeczytać.

Jowita Marzec

1 Informacja z artykułu „Female homicide In Ciudad Juárez” w anglojęzycznej Wikipedii, en.wikipedia.org/wiki/Female_homicide_in_Ciudad_Juárez, [dostęp 25.10.2013]

2 Artykuł „Female homicide In Ciudad Juárez” w anglojęzycznej Wikipedii, en.wikipedia.org/wiki/Female_homicide_in_Ciudad_Juárez, [dostęp 25.10.2013]

3 Tłumaczenie własne definicji z artykułu „Female homicide In Ciudad Juárez” w anglojęzycznej Wikipedii, en.wikipedia.org/wiki/Female_homicide_in_Ciudad_Juárez, [dostęp 25.10.2013]

4 R. Bolaño, "Dzicy detektywi", przełożyli Tomasz Pindel i Nina Pluta, Warszawa, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, 2010, ISBN 978-83-7495-796-0

5 R. Bolaño, "Amulet", przełożył Tomasz Pindel, Warszawa, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, 2011, ISBN 978-83-7495-943-8