Jesteśmy społecznością, która kocha książki

To pozycja w założeniu przede wszystkim ściśle naukowa, toteż ocenię ją z tego punktu widzenia, a nie ze względu na jej ewentualne walory literackie, które dla tej publikacji odgrywają rolę drugorzędną. Książka traktuje o roli gry w szachy oraz przypisywanych jej znaczeniach w kulturze średniowiecza (szerszych niż obecnie, gdy uznaje się ją za dyscyplinę sportu, intelektualną rozrywkę albo ćwiczenie umysłu). Rozważania Autora są w tym względzie interesujące i pozwalają na nabycie sporej wiedzy w opisywanym temacie. Siłą rzeczy, oparte zostały głównie na analizie średniowiecznych utworów literackich, w których gra w szachy pojawia się wcale często, w bardzo różnych kontekstach. Do tego garść rozporządzeń prawnych, wydawanych przez poszczególnych dostojników kościelnych oraz władców, zazwyczaj potępiających grę i zakazujących jej wiernym oraz poddanym (na szczęście, takich przeciwników szachów nie trafiało się zbyt wielu, chociaż należał do nich np. król Francji, Ludwik IX Święty). Najciekawsze wydają się autentyczne przypadki spraw karnych, dotyczących zabójstw podczas gry w szachy (pod wpływem emocji?),których Autor odnalazł dwa w angielskich księgach sądowych. W sumie, pozycję można uznać za wartościową i interesującą, zawiera też jednak liczne mankamenty, których przy ocenie nie sposób pominąć. Po pierwsze, źle sformułowano tytuł, i to we wszystkich trzech, podstawowych dla rozprawy naukowej aspektach: ram chronologicznych, terytorialnych oraz przedmiotu rzeczowego rozważań. Ramy chronologiczne nie dotyczą tylko późnego średniowiecza, ale całej tej epoki, z odniesieniami do pełnego i wczesnego średniowiecza włącznie. Ramy terytorialne nie zawężają się do Anglii, ale obejmują praktycznie całą Europę Łacińską, z licznymi przykładami zaczerpniętymi z Francji, Skandynawii, Niemiec, Włoch, Hiszpanii, a nawet Czech i Polski. I wreszcie zakres rzeczowy: szachy to tylko najbardziej znana z gier planszowych tzw. kategorii tabula i to cała ta kategoria stała się przedmiotem rozprawy. Autor odnosi się również do hazardowych gier w kości, a niekiedy także w karty (to już istotnie w późnym średniowieczu). W omawianej epoce wrzucano je często do jednego worka, co czynili moraliści oraz prawodawcy i może to stanowić pewne usprawiedliwienie dla postępowania Autora, podejrzewam jednak, że szachy wysunięto w tytule na plan pierwszy głównie z powodów komercyjnych. O powodach zbyt wąskiego zakreślenia ram czasowych i terytorialnych można tylko domniemywać, przypuszczam, że chodziło o swego rodzaju asekurację. Autor zna najlepiej późnośredniowieczne źródła angielskie (zwykle dostępne w wydaniach drukowanych, częściowo na internecie) i wykorzystał je w największym stopniu. Ponieważ uzyskany materiał okazał się zbyt szczupły, sięgnął również po przykłady z innych miejsc i wieków. Odnośne materiały źródłowe przebadał jednak w sposób wyrywkowy, ograniczył więc w tytule zakres chronologiczny i terytorialny pracy, by uniknąć zarzutów zaniedbania. W sumie, tytuł wprowadza w błąd i jest nieadekwatny do treści, co przy ocenie pracy naukowej stanowi bardzo poważny zarzut. Po drugie, w rozprawie odnajdujemy zadziwiające błędy rzeczowe (zdumiewające wręcz w przypadku poważnej monografii naukowej),dotyczące np. powiązań dynastycznych oraz osadzenia w czasie wymienianych w tekście władców. I tak, przykładowo, Zygmunta I Starego nazwano „najstarszym synem” Kazimierza Jagiellończyka (str. 87) – w istocie był piątym w kolejności synem króla, a mylący może Autora przydomek „Stary” otrzymał dopiero pod koniec życia. Króla Anglii, Henryka IV z rodu Lancaster, określono w latach jego młodości jako „królewicza i następcę tronu” (str. 83) – w istocie był synem księcia Jana z Gandawy i tylko wnukiem króla Edwarda III, nigdy też nie stał się następcą tronu, jako przedstawiciel młodszej gałęzi dynastii władzę zagarnął bowiem w drodze zamachu stanu. Wspomniany wyżej król Ludwik IX Święty utrzymywać miał stosunki dyplomatyczne z... sułtanem Egiptu Saladynem w trakcie dziewiątej wyprawy krzyżowej (str. 89). Niezależnie od możliwych różnic w numeracji wypraw krzyżowych (wedle klasycznej Ludwik IX zorganizował szóstą oraz siódmą),od czasów sułtana Saladyna (zmarłego w 1193 r.) dzieliły tego francuskiego władcę dwa pokolenia i stykał się na Bliskim Wschodzie z jego potomkami. Jak już wspomniałem, błędy tego rodzaju muszą zadziwiać u zawodowego historyka, zastanawia też ich duże nagromadzenie na kilku sąsiadujących stronach rozprawy, podczas gdy w innych partiach pracy nie rzucają się w oczy. Trudno to w racjonalny sposób wyjaśnić. Podsumowując, monografia R. Bubczyka to interesująca pozycja, dostarczająca ciekawych informacji dla miłośników szachów oraz historii jako takiej, bardzo starannie wydana, z licznymi ilustracjami, obciążona jednak dyskwalifikującymi błędami jako rozprawa naukowa.