Stanisław Żółkiewski, hetman polny i hetman wielki koronny, polityk, dyplomata, człowiek sprawujący wiele urzędów państwowych takich jak wojewoda czy starosta oraz aktywny uczestnik niemalże wszystkich konfliktów i wojen jakie toczyła Rzeczypospolita końca XVI i początku XVII wieku, był niewątpliwie postacią wyrazistą i nietuzinkową. Obok działań wojennych, zaangażowany był również w działania dyplomatyczne na rzecz Rzeczypospolitej. Osobiście przyjmował posłów, prowadził z nimi rozmowy, rokowania czy też zawierał układy, które nie zawsze były jednak przychylnie odbierane przez jego politycznych przeciwników, jak i również króla. Powyższe przedsięwzięcia wojenno-dyplomatyczne hetman podejmował w dużej mierze podczas zmagań Rzeczypospolitej z państwem moskiewskim na początku XVII w., a mówiąc ściślej w czasie pierwszego i najciekawszego etapu (1609-1612) wojny moskiewskiej z lat 1609-1618. Żółkiewski pozostawił bardzo obszerną korespondencję w postaci listów, które adresował nie tylko do najważniejszych osób w państwie oraz króla, ale również do swojej rodziny, przez co był można powiedzieć w bliskim kontakcie ze swoimi najbliższymi podczas jego długiej nieobecności w domowym zaciszu.

Wśród relacji hetmana Stanisława Żółkiewskiego wyróżnia się jego najbardziej znane dzieło pt. "Początek i progres wojny moskiewskiej". Jest to pamiętnik spisany przez hetmana najprawdopodobniej w 1612 r. po jego powrocie do rodzinnej miejscowości- Żółkwi. Pamiętnik początkowo nie był drukowany lecz spisywany w różnego rodzaju odpisach i często krążył w kopiach rękopiśmiennych. Po raz pierwszy został wydrukowany dopiero w 1833 r., a wydany 5 lat później przez Konstantego Słotwińskiego we Lwowie, na podstawie jednego z rękopisów. W 1861 r. lwowski historyk August Bielowski wydał zbiór listów i pism hetmana, wśród których znajdował się również "Początek i progres wojny moskiewskiej". Późniejsze XIX- wieczne wydania pamiętnika były jedynie przedrukami wydania Bielowskiego. W XX wieku nastąpił wzrost zainteresowania postacią Żółkiewskiego, co przełożyło się na powstanie nowych wydań pamiętnika, czego przykładem jest wydanie niniejsze.

Hetman patrzył na konflikt moskiewski przez pryzmat interesów polskich magnatów. W nich też widział przyczynę rozpoczęcia nie tylko Dymitriad, ale również przyczynę rozpoczęcia późniejszej wojny między Rzeczpospolitą a Moskwą. Spisywał relację wojny moskiewskiej od momentu pojawienia się na ziemiach Rzeczypospolitej Dymitra I Samozwańca do roku 1611. W wydarzeniach jakie nastąpiły w 1609 r. sam brał udział więc jego wiedza na temat działań politycznych zarówno króla Zygmunta III, a także swoich zwolenników i przeciwników musiała być rozległa.

Żółkiewski w swoim pamiętniku odtwarza nie tylko przebieg, ale również podkreśla kształtowanie się politycznej koncepcji wojny, zwraca uwagę na czynniki, które doprowadziły do jej wybuchu oraz które miały wpływ na jej kształt. Ważnym aspektem pamiętnika jest również idea, która przyświecała hetmanowi. Hetman mimo, iż był żołnierzem, dowódcą, wyróżniał się na tle innych postawą tolerancyjną, łagodnością oraz umiejętnością dostrzegania właściwych rozwiązań, rozwiązywania konfliktów i sporów, był bowiem paradoksalnie można powiedzieć inicjatorem szybkich rozstrzygnięć militarnych na polu bitwy (czego przykładem jest znakomite zwycięstwo wojsk polskich nad wojskami moskiewsko-szwedzkimi pod Kłuszynem w lipcu 1610 r., którego był głównym autorem) oraz zwolennikiem porozumienia obu stron polskiej i moskiewskiej, zwolennikiem kompromisów i podejmowania dialogu. Uwidacznia się to szczególnie na kartach jego pamiętnika, podczas podejmowania rozmów ze stroną moskiewską w czasie trwania wojny.

Pamiętnik dobrze obrazuje również złożoność relacji króla i hetmana, a także hetmana i jego przeciwników. Hetman nie zawsze miał bowiem rację, niekiedy wykazywał naiwność polityczną i zbytnią ufność do swoich racji. W pewnych wydarzeniach, które opisał, mylił się co do ich właściwej datacji, jednakże nie rzutują one w sposób negatywny na cały obraz wojny moskiewskiej przedstawiony w jego pamiętniku.

Autor pamiętnika co należy podkreślić pisał w sposób obiektywny, zwięzły i spójny, stylem trzecioosobowym. Sam określa siebie jako "pan hetman". Podkreśla swoje uczestnictwo w wojnie moskiewskiej, lecz nie gloryfikuje swojej osoby. Zamiast tego docenia zasługi swoich podkomendnych, ludzi z którymi codziennie rozmawiał, swoich zwolenników, ale także wrogów. Hetman doceniał również ludzi stojących po przeciwnej stronie barykady wrogów Rzeczypospolitej- ludzi nie chcących dojść do porozumienia, Żółkiewski miał do nich ogromny szacunek, nawet wtedy kiedy się z nimi nie zgadzał. Wartymi uwagi są także liczne nawiązania do autorów rzymskich Juliusza Cezara, historyka żyjącego w II w. n.e.- Tacyta, a także odniesienia do kronikarza francuskiego- Philippa de Comminesa, z którego korzystał Żółkiewski, dokonując charakterystyki niektórych postaci pojawiających się na kartach swojego pamiętnika.

"Początek i progres wojny moskiewskiej" stanowi dzisiaj dla wielu historyków niezbędne źródło do poznania dziejów wojny polsko-moskiewskiej. Dla czytelników "Początek i progres wojny moskiewskiej" mimo staropolskiego stylu pisania, wielu archaizmów i łacińskich słów czy też zwrotów, może posłużyć jako swego rodzaju "wejście" w głąb wydarzeń opisanych w pamiętniku, poznania konfliktu z perspektywy Żółkiewskiego oraz zapoznania się z nim samym jako człowiekiem, mającym nie tylko same zalety, ale również wady- jak każdy z nas.

Stanisław Żółkiewski, hetman polny i hetman wielki koronny, polityk, dyplomata, człowiek sprawujący wiele urzędów państwowych takich jak wojewoda czy starosta oraz aktywny uczestnik niemalże wszystkich konfliktów i wojen jakie toczyła Rzeczypospolita końca XVI i początku XVII wieku, był niewątpliwie postacią wyrazistą i nietuzinkową. Obok działań wojennych, zaangażowany był...