Osobnym, choć wciąż nieoficjalnym gatunkiem literackim wydaje się „proza poety” (nie mylić z prozą poetycką) – utwory prozatorskie napisane przez twórców, których większość artystycznej drogi związana jest z poezją. Od tego typu literatury można oczekiwać nieoczywistości, łamania literackich schematów i odkryć w dziedzinie języka. Dlatego ze sporymi nadziejami przystępowałem do lektury powieści Szymona Słomczyńskiego, poety, autora trzech książek poetyckich („Nadjeżdża”, „Latakia” i „Dwupłat”), z których już pierwsza przyniosła mu finał Nagrody Literackiej Nike. Autor miał więc okazję dołączyć do elitarnego grona. Tymczasem jego prozatorskiego debiutu nie sposób umieścić w pobliżu takich dzieł, jak chociażby „Pamiętniki Malte Lauridsa Brigge” Rilkego, „Harpagoniada” Waginowa czy nawet „Bestiariusz” Różyckiego i „Sanatorium” Wojaczka. „Mim” to bez wątpienia literatura z ambicjami, ale niezbyt ambitna.

„To jest popieprzona rodzina, ale która nie jest?” – mówi Damian Olśniewski, główny bohater powieści, „(…) dwudziestopięcioletni współwłaściciel portalu ogłoszeniowo-randkowego, wykształcenie średnie (i starczy), wzrost sto siedemdziesiąt siedem, waga sześćdziesiąt sześć, wciąż na zakręcie (a jeszcze przyspiesza); poza tym notoryczny kłamca, egocentryk, manipulator i drań”. A okazja do takiego stwierdzenia trafia się wprost idealna, bowiem oto cała rodzina zgromadziła się na pogrzebie Wandy Kowalczyk, ciotki narratora. Obserwujemy tak typowy dla wielu rodzin spektakl szepnięć, docinków, obgadywania i spiskowania. Na cmentarzu nie pojawia się tylko jedna osoba – teść zmarłej, dziadek narratora. Coś złego wisi w powietrzu, widać wyraźnie, że w tej „rodzinie w migawkach” roi się od mrocznych sekretów i z dawna skrywanych tajemnic, że na każdym ze zgromadzonych siedzi jakiś „czarny pies” i uniemożliwia zaczerpnięcie powietrza. Wrażenie konfuzji, spowodowane zgromadzeniem niemal wszystkich bohaterów powieści już w pierwszej jej scenie, będzie towarzyszyć nam aż do końca.

Słomczyński bombarduje czytelnika mnogością poruszanych tematów. Krakówek, Warszawka i fragmenty Szczecina. Dorastanie, alkoholizm, motoryzacja, himalaizm, polityka, miłość, zdrada, kazirodztwo et consortes. I oczywiście wszechobecny seks – opisywany w sposób bardzo stereotypowy. Taka multitematyczność dobrze świadczy o horyzontach intelektualnych autora, ale niezbyt zgrabnie układa się w spójną powieściową całość. W efekcie otrzymujemy rozdętą do granic możliwości powieść o wszystkim i o niczym. Akcję utworu prowadzi Słomczyński powoli, by nie rzec ślamazarnie, a zastosowany przez autora zabieg częstego posługiwania się retrospekcjami, zamiast dodawać akcji dynamizmu, jeszcze pogarsza sytuację. Sądzę, że celem tej strategii było nadanie utworowi takiej formy, dzięki której łatwo będzie można go zekranizować, ale, proszę mi wierzyć, scenariusz telenoweli to maksimum tego, czym może być ta proza. W natłoku bohaterów Słomczyński musi niektórych porzucić – a szkoda, bo najlepiej skonstruowana moim zdaniem postać tej powieści: dziadek – zasługiwała na większe rozwinięcie. Narracja Słomczyńskiego kilkakrotnie ulega oscylacjom – zmienia się jej optyka, a także adresat. Cóż z tego, skoro to wyraźny przerost formy nad treścią, która jest skonstruowana w sposób mało odkrywczy, nużący i pełen szablonów – tak, że uważniejszy czytelnik już w połowie powieści może domyślić się rozwiązania mrocznej tajemnicy, ciążącej nad klanem Olśniewskich i Łąckich.

Przyznaję, że gdzieniegdzie zdarzają się Słomczyńskiemu wzloty w warstwie językowej – choćby w opisie jednego z drugoplanowych bohaterów, typowo krakowskiego naukowca, który „cierpi na zaawansowaną profesorozę”. Albo wtedy, gdy autor przekształca w oryginalny, lecz nie dający się tu zacytować sposób słowa, takie jak: alternatywne metody, wróżka i bioenergoterapeuta. Lub też gdy Damian i Nadzieja kochają się „zaciekle, wbrewmroźnie”. Paradoksalnie najlepsze są u Słomczyńskiego te rzadkie momenty, gdy narracja mimowolnie przechyla się w kierunku wiersza pisanego prozą – jak choćby kończący pierwszą część powieści obszerny monolog narratora, zaczynający się od słów „Odjeżdżam”. Niestety, tego rodzaju przebłyski, wtłoczone w ponad czterysta stron gęstej prozy, łatwo ulegają rozmyciu. „Mim” mógłby być do obronienia wyłącznie wtedy, gdyby wyciągnąć zeń maksymalnie sto, sto pięćdziesiąt stron „literackiego mięsa”, które w takiej formie obrasta sporą ilością prozatorskiego tłuszczu – i to w dodatku nie pierwszej świeżości.

Tytułowy „Mim” otwiera przed czytelnikiem wiele interpretacyjnych możliwości. Teoretycznie jest to nazwa internetowego portalu, w którym pracuje główny bohater, ale nic nie stoi na przeszkodzie, by rozumieć go jak najdosłowniej. Damian Olśniewski, którego drogę obserwujemy w powieści od samego początku, coraz bardziej traci kontrolę nad swoim życiem – można powiedzieć, że jest podobny do cyrkowego mima, któremu nie starcza już słów i porozumiewa się ze światem za pomocą bezradnych gestów, co znajduje potwierdzenie w słowach bohatera: „(…) bo przecież udało mi się w końcu zastąpić mima, którym byłem przez prawie trzydzieści lat w mieszkaniach, domach, na ulicach, w rozmowach, rozważaniach i za kierownicą, żywym, prawdziwie decyzyjnym sobą, którym nie umiałem być dotąd”. „Mim” to w gruncie rzeczy rodzaj parodii bildungsroman – główny bohater w miarę postępującej akcji wie i potrafi coraz mniej. Można jednak jeszcze głębiej pogrążyć się w interpretacji tytułu i zauważyć, że „Mim” to palindrom – i to najkrótszy z możliwych. W typografii zaś „M” jest najszerszą, a „I” najwęższą literą. Czyli nie dość, że bohater, niezależnie od obranego kierunku, na końcu i tak znajdzie się w punkcie wyjścia, to jeszcze jest ściśnięty jak literka „I” między dwoma „M” – między jedną śmiercią a drugą – powieść Słomczyńskiego zaczyna się i kończy na pogrzebie. Niestety, razem z bohaterem ściśnięty i przytłoczony może czuć się czytelnik.

Nie chodzi nawet o to, że „nazwisko zobowiązuje” – bowiem twórczość dziadka autora, wybitnego tłumacza i pisarza, nie może być jakimkolwiek kryterium odbioru tej powieści. Najbardziej przykro jest mi z tego powodu, że przystępując do lektury „Mima”, miałem nadzieję, że będę mógł nazwać Szymona Słomczyńskiego, mojego rówieśnika, którego wiersze zdobyły moje uznanie, głosem pokolenia dzisiejszych trzydziestolatków. Niestety, nic z tych rzeczy – pokolenie to zasługuje na coś więcej, również w literaturze.

Naturalnie możecie Państwo potraktować tę recenzję na opak, piszącego zaś te słowa uznać za przedstawiciela układu, spiskującego przeciwko dobrej, wstającej z kolan literaturze (wszak również wątku politycznego Słomczyński swojej powieści nie odmówił). Spodziewam się, że pomimo tych niedociągnięć, a może właśnie dzięki nim, prozatorski debiut młodego krakowskiego poety będzie czytany i komentowany bardzo szeroko, a nieliczne krytyczne omówienia przyniosą skutek zgoła odwrotny do zamierzonego. Być może – nie znam się, ja również jestem niczym więcej jak mimem – i tylko macham sobie rękami, skoro nikt nie słyszy moich słów. Mam jednak poczucie, że – podobnie jak główny bohater powieści – po skończonej lekturze znajduję się w tym samym miejscu co na początku.

Tomasz Wojewoda