Nie ma się co oszukiwać, zjawisko przemocy jest, było i będzie jednym z głównych składników i zarazem naganiaczy zachęcających do poznawania filmów, książek, gazet, a nawet obrazów i rzeźb je zawierających. Obecne w życiu człowieka od tysiącleci ma się dobrze i – zdaniem części kulturoznawców – w kontekście dzieła sztuki pełni funkcję kanalizacyjną, niejako przenoszącą wewnętrzną agresję człowieka na okrucieństwo fikcyjne. Jednak to tylko jeden z wątków tłumaczących bogactwo przemocy w wytworach kultury, jaki przedstawi w swojej książce Bestie i ofiary. Przemoc wobec kobiet w filmie współczesnym Anna Małyszko, socjolożka i kulturoznawczyni, na co dzień pracująca w mediach. Autorka bowiem roztrząsa w niej to zjawisko od bardzo wielu stron, posługując się mnogością filozofii, mitów i źródeł, a także – co chyba najbardziej interesujące – sporą liczbą starannie dobranych filmów.

Jeśli chodzi o ilość miejsca poświęconego dziełom kinematografii poruszających temat przemocy, wbrew podtytułowi nie jest go wiele, bo zaledwie dwa rozdziały. Z początku byłam tym zawiedziona, jednak gdy wgłębiłam się w książkę Małyszko i zakończyłam jej lekturę, z niemałą satysfakcją stwierdziłam, że trzy poprzedzające całostki – Przemoc jako fakt kulturowy, Między odrazą a apologią. Niepewny status kobiety w kulturze i Przemoc, narracja i obraz – są może i pokaźnym, ale niezbędnym wprowadzeniem do zrozumienia problematyki przemocy w filmie, także tej względem kobiet. Co ważne, autorka mimo wyraźnego naukowego zacięcia, objawiającego się rozległym analizowaniem rozmaitych niuansów, wielością przypisów pochodzących z uznanych dzieł różnych cenionych osobistości (Maria Janion, Zygmunt Freud, Erich Fromm, Umberto Eco i wielu innych), a także stosowaniem bardziej wyszukanych słów niż te używane na co dzień – pisze w sposób zrozumiały i przystępny, co pozwala mi szczerze polecić tę książkę zarówno przedstawicielom środowiska akademickiego, jak i bardziej lub mniej wymagającym kinomanom, którzy mają ochotę zgłębić powody lubowania się w takim, a nie innym rodzaju kina.

Wracając do rozmieszczenia tematyki w książce Małyszko, wspomniane pierwsze trzy rozdziały są solidnym wprowadzeniem do ukazywania przemocy w kinie, w dalszej części publikacji zawężonej do przemocy wobec kobiet, a także w niewielkim fragmencie – wobec dzieci. Krok po kroku autorka wyjaśnia i opisuje oblicza zjawiska, jego fenomen, spory wokół jego natury, zastanawia się nad tym, czy brutalizacja kultury istotnie jest coraz większa, by ostatecznie, zgrabnie przechodząc z rozważań nad obcym jako niepożądanym w danej społeczności, skupić się na domniemanej obcości kobiety w patriarchalnym świecie. Dla każdego humanisty mającego w sobie żyłkę poszukiwacza sedna zjawisk już ten początek sprawi, że w głowie zaczną mu się otwierać szufladki. A to dopiero początek, ponieważ rozdział opisujący dwoiste postrzeganie kobiety przez kulturę zaczyna już bardziej wprost zmierzać do tematu przedstawień przemocy. Kobieta jako wzbudzający strach potwór, czarownica, wampirzyca, syrena, która zjada marynarzy? Czy też może niewiasta, która ze względu na słabość fizyczną i delikatną naturę powinna mieć obowiązkową męską opiekę i atencję? A może należy odczyniać nad nią uroki, wszak jej cykl menstruacyjny jest związany z naturą, rodzeniem i fazami księżyca, a ta przynależność jest obca mężczyznom, których umysł na przestrzeni dziejów był postrzegany jako ten zajmujący się nauką świadczącą o rozwoju kulturalnym, a niezwiązany z prymitywnością i Matką Ziemią? Te i inne zagadnienia na podstawie mitów, ludowych podań, literatury romantycznej czy Biblii autorka przedstawia w sposób fascynujący, sprawia, że tę naukową pozycję czyta się jak dobrą, pełną niuansów i odnośników prozę. Zaskakująco ciekawe są opowieści o dawnych wierzeniach, niedorzecznych kazaniach na temat niewiast o postrzeganiu dziewictwa czy o przedwiekowym uznawaniu suchego (symbolizującego męskość) za lepsze, a wilgotnego (kobiecość) – za gorsze. Ponadto jest w tym wszystkim fascynująca w swoim niepożądaniu niewygodna świadomość absurdów połączonych z wiedzą, że nadal żyjemy w – co autorka wyraźnie zaznacza – kulturze patriarchalnej, która te absurdy stworzyła.

Wśród wymienionych powyżej, a także wielu innych obecnych w Bestiach i ofiarach wywodów sam film zajmuje stosunkowo niewiele miejsca, bo około dziewięćdziesięciu stron. Ale za to jak umiejętnie autorka posługuje się wybranymi przykładami! A w sukurs idą jej wcześniejsze rozważania, co umacnia wiarygodność problemu przemocy wobec kobiet na wybranych filmowych tytułach. Co ważne, autorka nie opiera się tylko na filmach powszechnie uważanych za artystyczne czy wybitne w swojej kategorii, lecz także na podrzędnym mainstreamie z gatunku gore czy thrillera. Dzięki takiemu podejściu w książce Małyszko poczytamy zarówno o Nie czas na łzy (Boys Don't Cry, 1999, reż. Kimberly Peirce), Nieodwracalnym (Irréversible, 2002, reż. Gaspar Noe) czy Thelmie i Louise (1991, reż. Ridley Scott), jaki i o Krzyku (Scream, 1996, reż. Wes Craven), drugiej części Hostelu (Hostel: Part II, 2007, reż. Eli Roth) czy o Sypiając z wrogiem (Sleeping with the Enemy, 1991, reż. Joseph Ruben). Ponadto myślę, że po lekturze tej książki nie tylko mi będzie dane notować opisywane tytuły, których nie znam, ze szczerym zamiarem ich obejrzenia. Ba, już jeden z nich poznałam. Bo Małyszko mimo nagminnego spoilerowania do ich seansu zachęca i sprawia, że jeszcze przed ich obejrzeniem rozumiemy je w sposób, który do tej pory był nam obcy. Zresztą, zdradzanie ważnych cech fabularnych w przypadku książki naukowej opowiadającej o filmie wydaje mi się konieczne, aby tym bardziej uwypuklić chociażby problem wojeryzmu z jednoczesnym utożsamieniem się oglądającego, jak to ma miejsce w interesująco zinterpretowanym przez autorkę Psycholu (Psycho, 1998, reż. Gus Van Sant), czy temat estetyzacji i erotyczności przemocy w Mordercy we mnie (The Killer Inside Me, 2010, reż. Michael Winterbottom).

Mimo że – ze względu na swoistą ruchomość tematu, jego rozległość i wiele sprzecznych teorii – autorka nie dochodzi do jednoznacznych wniosków – ostatnią stronę książki przewróciłam z ogromną satysfakcją. Bo zdałam sobie sprawę z wielu istotnych faktów kulturowych, bo pogląd na kino mi się poszerzył, bo moje możliwości interpretacyjne bardzo się wzbogaciły, ale też dlatego, że Bestie i ofiary staną się ważną pomocą w mojej przyszłej pracy przy tworzeniu tekstów. Jeśli miałabym się do czegoś przyczepić, to jedynie do niekompletności wykazu stron w indeksie nazwisk i braku podobnego indeksu filmów. Poza tym drobnym defektem książka jest doskonała. Przystępna, uwiarygodniona źródłowo, opierająca się na wiedzy nie tylko samej autorki, filozofów i socjologów, lecz także takich filmoznawczych tuzów jak Alicja Helman, Andrzej Pitrus czy Rafał Syska. Ale przede wszystkim jest to świetnie napisana pozycja traktująca o interesujących zagadnieniach i poniekąd łamiąca, w zamierzony czy też nie sposób, tabu wywodu naukowego, autorka bowiem nie poskąpi nam wysoce gruboskórnych filmowych cytatów. A w przypadku opisywania tabu przemocy wobec kobiet przy jednoczesnym zahaczaniu o tabu – przekleństwa w eleganckim akademickim języku – całość zyskuje dodatkowy smaczek.

Paulina Stoparek

Nie ma się co oszukiwać, zjawisko przemocy jest, było i będzie jednym z głównych składników i zarazem naganiaczy zachęcających do poznawania filmów, książek, gazet, a nawet obrazów i rzeźb je zawierających. Obecne w życiu człowieka od tysiącleci ma się dobrze i – zdaniem części kulturoznawców – w kontekście dzieła sztuki pełni funkcję kanalizacyjną, niejako przenoszącą...