Pisma. Tom 5. Camaldoli w połowie tysiąclecia. Święty Erem Tuskulański w listach bł. Pawła Giustinianiego (1476-1528)

W niniejszym tomie chcielibyśmy przedłożyć uwadze życzliwych czytelników trzy teksty wydobyte z rękopiśmiennej spuścizny Pawła Giustinianiego.

Pierwszy, napisany ręką Wincentego (później, w eremie, Piotra) Quiriniego, to precyzyjny wykaz wszystkich szczegółów, co do których Giustiniani miał się dokładnie wywiedzieć w Camaldoli w czasie swojej wizyty kontrolnej latem 1510 r., a które były związane z projektem planowanego, przez nich dwóch i Egnazia, stworzenia wewnątrz eremu małego towarzystwa naukowców niezwiązanych ze wspólnotą żadnymi ślubami czy innymi zobowiązaniami.

Natomiast pozostałe teksty to dwa spośród 541 listów pozostawionych nam przez Giustinianiego. Pierwszy (list 76) powstał w odpowiedzi na memoriał Quiriniego – który zostaje w tym liście skomentowany punkt po punkcie – i został napisany pomiędzy eremem Camaldoli a Wenecją, w lipcu-sierpniu 1510 r. Jest w całości poświęcony dokładnemu opisowi eremu oraz jego obyczajów. W drugim zaś liście (list 119) wenecki patrycjusz, już jako eremita, zostawił nam relację ze swojego pierwszego kamedulskiego Wielkiego Postu (1511). Te dwa teksty już wcześniej przykuły uwagę Jeana Leclercqa, który obficie je cytuje.

Pomijamy tutaj, jako dobrze znane, dzieje św. Romualda (ok. 952 – ok. 1027) i założonego przez niego eremu w Camaldoli. Wydaje się jednak słuszne, by krótko zatrzymać się na kilku opisach tego eremu, które powstały w wieku XV i XVI. Można by rozpocząć od kameduły Agostina di Portico (1408/1409–1468),który wprawdzie nie pozostawił systematycznego opisu, ale w swoich listach dostarcza wielu informacji na temat pustelni i jej obyczajów. W tych samych latach Girolamo Aliotti (1412–1480) włącza syntetyczny opis Camaldoli w De monachis erudiendis (1441).

Jednak pierwszy prawdziwy i właściwy opis tego opactwa, jaki jest nam znany – dotychczas niewydany drukiem – wyszedł spod ręki kameduły Ludovica da Porciano (którego okres działalności to lata 1453–1469),powstał po roku 1453 i został dedykowany Pierowi di Cosimo de’ Medici (Piotrowi Medyceuszowi). Po nim powstał opis w tercynach dantejskich, anonimowy, ale o potwierdzonej datacji na okres generalatu Mariotta Allegriego (1453–1478). Następnie, w roku 1491, Ugolino Verino opisał Camaldoli w jednym ze swoich listów, natomiast kameduła-humanista Bernardino Gadolo (1463–1499) pozostawił nam zwięzły traktat pt. De eremo et Ordine Camaldulensi.

W następnym stuleciu Cristoforo Marcello (ok. 1480 – ok. 1527),arcybiskup Korfu, w Epistola in qua Camaldulensis eremi situs vitaeque ibidem degendae ratio et Alverniae mons luculenter describuntur – wydanej pośmiertnie w roku 1557 – opisał oprócz położenia eremu również styl życia, jaki tam obowiązywał. W roku 1570 Andrés Muñoz opublikował inny opis tego miejsca w swojej Eremi Camaldulensis descriptio, natomiast Silvano Razzi (1527–1611) wydał w roku 1572 Descrittione del sacro eremo di Camaldoli et della regola et vita de’ patri eremiti che in servigio di Dio habitano quel santo luogo. Niektóre z tych opisów, zwłaszcza te Agostina di Portico, Ludovica da Porciano, Bernardina Gadola oraz Silvana Razziego, dostarczają interesujących informacji również na temat sposobu żywienia w eremie.

Opis, jaki przekazuje nam Paweł Giustiniani w listach 76 i 119, zasługuje na uznanie ze względu na żywy styl, zdecydowanie bliski językowi mówionemu, o czym świadczą bardzo liczne dialektyzmy weneckie i spora liczba błędów gramatycznych. Wartość tych dwóch tekstów wynika jednak przede wszystkim z dokładności, z jaką ukazywany jest każdy aspekt życia w eremie. Ograniczymy się tutaj do kilku zaledwie przykładów. Giustiniani wielokrotnie zatrzymuje się na opisach codziennych posiłków, czyniąc to nie bez swego rodzaju subtelnego poczucia humoru; drobiazgowe są także opisy liturgii sprawowanej w eremie oraz poszczególnych pustelników, których cechy fizyczne i psychiczne są przedstawiane z wnikliwością i jednocześnie wyrafinowaniem, które zdecydowanie wykraczają poza przeciętność; nie brakuje – zwłaszcza w liście 119 – długich i głębokich rozważań / Lorenzo Barletta EC