Zdaję sobie sprawę, że zbliża się dla wszystkich pracowity okres. Porządki przedświąteczne i inne przygotowania, a do tego nabożeństwa w kościołach pochłaniają z pewnością wiele czasu. Dlatego też nie proponuję obszernej książki. "Gorzkie żale. Między rozumem a uczuciem" liczą raptem 50 stron, które w dodatku czyta się bardzo szybko. Lektura nawet na krótszy czas niż jeden wieczór, a myślę że warto się nad nią pochylić. Michał Buczkowski przedstawia historię nabożeństwa oraz analizuje jego treść.

Gorzkie żale po raz pierwszy odprawiono 13 marca 1707 roku w kościele św. Krzyża w Warszawie. Ks. Wawrzyniec Stanisław Benik wydał tekst drukiem w tym samym roku, a zatem w bardzo niedocenianych czasach saskich. Trwał nadal barok, w którym szukano bliskości z Bogiem, co przejawiało się akcentowaniem człowieczej natury Chrystusa. Stąd też taka popularność kolęd (do dziś w okresie Bożego Narodzenia śpiewamy pieśni głównie siedemnastowieczne). W XVII i XVIII wieku powstało wiele nabożeństw wielkopostnych. Większość z nich została zapomniana. "Gorzkie żale" musiały wyróżniać się czymś, ponieważ przetrwały próbę czasu i do dziś cieszą się ogromną popularnością. Nie ma chyba parafii, w której nie byłyby odprawiane.

"Gorzkich żali" nie można uznać za modlitwę jedynie ludową. Uczestniczyli w niej przedstawiciele wszystkich stanów. Zatem sam tekst nie może być tak prosty. Musiał trafiać zarówno do mas chłopskich, jak i nieco bardziej rozgarniętych głów szlacheckich. Jako że nabożeństwo powstało w Kościele potrydenckim, to dużą rolę odgrywa w nim piękno, które miało przyciągać zagubionych. Przechodzący obok kościoła ujęty śpiewem powinien zostać zachęcony do wejścia wewnątrz świątyni. Szkoda, że dziś Kościół odszedł od takiego pojmowania piękna i jego roli.

Modlitwę przeżywano wspólnotowo (tekst śpiewany wspólnie; wówczas "Rozmowę duszy z Matką Bolesną" śpiewała na przemian męska i żeńska część wiernych; partie duszy śpiewali mężczyźni, partie Matki Bolesnej kobiety),ale z podkreśleniem indywidualności ("Rozpłyńcie się, me źrenice", "Obmyj duszę z grzechów moich" czy "Żal mi, ach żal mi ciężkich moich złości"). Tekst miał rozpalać, ale jednocześnie można zaobserwować kilka wyhamowań, choćby po bardzo emocjonalnej "Pobudce", po której następuje odczytanie intencji. Ból jaki przeżywał Chrystus jest przedstawiony za pomocą wyliczeń, następuje nagromadzenie wydarzeń, które są pozostawione bez komentarza. Środek nieobcy tekstom dwudziestowiecznym. Można to zaobserwować chociażby we wspomnieniach obozowych. Ich autorzy często ograniczają się do wyliczenia suchych faktów, które same mówią za siebie.

Tekst zmodernizowano językowo, ale treść praktycznie pozostała ta sama. Z bardziej znaczących zmian wspomnieć należy o usunięciu fragmentów odnoszących się do Żydów. Niegdyś było "Bije, popycha Żyd nieposkromiony (dziś "tłum nieposkromiony"),"Jezu, na zabicie okrutne, Cichy Baranku od Żydów szukany" (dziś "od wrogów"),"Przecież go bardziej, niż żydowska dręczy, złość twoja męczy" (dziś "katowska"),"Jezu, od żydostwa niewinnie" (dziś "od pospólstwa"),"Jezu, z naigrawania Żydów" (dziś "od żołnierzy niegodnie"),"Jezu, jawnie, wpośród dwu łotrów, zelżywie od Żydów ukrzyżowany" (dziś "Jezu, jawnie pośród dwu łotrów na drzewie hańby ukrzyżowany"). Pozostałe zmiany mają charakter raczej kosmetyczny.

Zdaję sobie sprawę, że zbliża się dla wszystkich pracowity okres. Porządki przedświąteczne i inne przygotowania, a do tego nabożeństwa w kościołach pochłaniają z pewnością wiele czasu. Dlatego też nie proponuję obszernej książki. "Gorzkie żale. Między rozumem a uczuciem" liczą raptem 50 stron, które w dodatku czyta się bardzo szybko. Lektura nawet na krótszy czas niż jeden...