Notatki z lat 1887-1889

Ostatni tom Nachlassu jawi się jako paradygmatyczny i kluczowy. Zawierając notatki Nietzschego z ostatnich dwóch lat jego świadomej, zakończonej szaleństwem twórczości, ukazuje podziemny, niezauważalny w pismach opublikowanych (opartych na zawartym w nich materiale – Zmierzch bożyszcz, Antychryst, Ecce homo, Przypadek Wagnera) rozkład, jeśli nie porażkę dzieła Nietzschego, a mianowicie uwiąd teoretycznego zamysłu napisania dzieła głównego (Wola mocy), stopniowy zanik problematyki woli mocy, ustępującej miejsca wzmożonej refleksji nad dekadencją i nihilistycznymi procesami w kulturze nowoczesnej, nad rolą sztuki i doświadczenia dionizyjskiego w kształtowaniu egzystencji ludzkiej, jak również nad egzystencjalno-kulturowym znaczeniem chrześcijaństwa; znajdziemy tu również ekscerpty z dzieł m.in. Dostojewskiego, Tołstoja, Baudelaire’a, Bourgeta, co ma znaczenie nie tylko dla zrozumienia myśli samego Nietzschego, ale i pozwala uznać omawianą pozycję za źródłowy dokument epoki, gdyż myśl tę ukazuje on w całym bogactwie związków znaczeniowych konstytutywnych dla okresu modernizmu. Każdy tom Nachlassu to wręcz kopalnia dla badaczy i miłośników Nietzschego.