Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Przekazać najgłębsze egzystencjalne rozterki bez zadęcia, emfazy czy pretensjonalności nie jest wcale zadaniem łatwym. Wiele powieści uznanych powszechnie za arcydzieła światowej literatury obarczonych jest co najmniej jedną z wymienionych powyżej wad. Tymczasem „Derwisz i śmierć”, zachowując najwyższy poziom artystyczny, jest od nich wolny. Wielka więc szkoda, że w Polsce mało kto o nim słyszał. W myśl większości szkół każda powieść powinna opowiadać o przemianie. Milan Kundera dodaje, że powieść winna stawiać bohatera w sytuacji egzystencjalnej. „Derwisz” spełnia oba te wymogi. Nade wszystko zaś Selimović, świadom, iż życie ludzkie pełne jest dychotomicznych dramacików, dramatów i wreszcie tragedii, zdołał w jednym dziele zobrazować ich więcej, niż ja, jako człowiek ograniczony, kiedykolwiek zdołam przeżyć. Zderzają się tu więc dwa porządki: przyrodzony z boskim, zaś konflikt między „ja” a światem przebiega na wielu osiach i w wielu płaszczyznach, nieuchronnie rodząc głęboki konflikt wewnętrzny. Selimović mistrzowsko oddaje też konflikt między byciem a działaniem, czyli między kontemplacyjnym a aktywnym modelem funkcjonowania. Całość rozgrywa się w pozostającej w granicach Imperium Osmańskiego osiemnastowiecznej Bośni, choć może adekwatniejsze byłoby stwierdzenie, iż tak naprawdę rozgrywa się w głowie Ahmeda Nurudina, przełożonego klasztoru derwiszów w Sarajewie. Atmosfera państwa totalitarnego potęguje kafkowską sytuację bohatera, stylistycznie lokuje się jednak Selimović z dala od praskiego pisarza, operując językiem złożonym, ciężkim i niekiedy wręcz poetyckim. Co charekterystyczne, potencjał egzotycznej scenerii wyzyskany został w stopniu znikomym, choć dzieje się tak za sprawą założeń artystycznych autora. Jakkolwiek ciekawe, obce europejskiemu czytelnikowi rekwizyty pojawiają się często, nie wykraczają poza rolę rekwizytów, a to dlatego, że nękające Nurudina dylematy mają charakter uniwersalny i intersubiektywny mimo możliwych różnic kulturowych. Potencjał interpretacyjny „Derwisza” jest niemal nieskończony i nie jest w ludzkiej mocy go wyczerpać, toteż za kilka lat z pewnością zmierzę się z tą powieścią ponownie. Ale wszystkie powyższe zachwyty obwarować muszę jednym zastrzeżeniem: to nie jest łatwa, przyjemna lektura i sporo wody upłynęło w Odrze, nim zestroiłem się z duszną frazą Selimovicia. Ale nagroda, jaka czeka na wytrwałego czytelnika, warta jest największego wysiłku.