Jesteśmy społecznością, która kocha książki

USŁYSZEĆ NASZE BABCIE… „Poemat kresowy” Krystyny Mazur został opublikowany w roku 2015 (wydanie drugie poprawione powstało rok później). Dla niewtajemniczonych warto podać kilka zdań wprowadzenia. Autorka opowiada nie o całych Kresach, opisuje historię tej ich część, z której wywodzi się jej rodzina, a więc województwa wołyńskiego. Książka składa się z pięciu części (ułożonych chronologicznie od wieku XVI do XXI),a zakończona jest Słowem od Autorki (rodzajem posłowia wyjaśniającego zawiłości losów tych ziem i ludzi, którzy je zamieszkiwali). Dziś musimy o tych sprawach mówić z namysłem, z dystansem większym niż choćby przed siedmiu laty, dlatego, że wiemy więcej (także za poziomie wiedzy powszechnej, np. z filmów „Obywatel Jones” Agnieszki Holland czy zwłaszcza „Wołynia” Wojciecha Smarzowskiego). Ale także i dlatego, że od miesięcy żarna historii znów mielą losy ludzi naszych sąsiadów, nie tylko żyjących na dawnych polskich Kresach… W części pierwszej Krystyna Mazur korzystając ze wspomnień rodzinnych (głównie mamy),sięgając także do opisów historycznych, choćby kronik księdza Jędrzeja Kitowicza „Opis obyczajów za panowania Augusta III – O Siczy i hajdamakach” czy Opisu Ukrainy w roku 1650 – Guillaume le Yasseur de Beauplana opisuje pojedynczych ludzi, będących wytworem jej wyobraźni i daru empatii, skupiając się na codziennych rytuałach życia prostego, wiejskiego. „Cuda często się tutaj dzieją – mówi. Na wsi lepiej je widać. Chyba że piersi zarosło miastowe serce, wtedy się ich nie zobaczy” (Dom babci, z cz 1. – Babcia kresowa, XVI w.). To życie sielskie. Zgodne z prawami przyrody i prawdami wiary. Ale już wiek później znajdujemy opis innego świata, niejednolitego, niejednorodnego. Dotąd ludzie tutejsi byli jednością z tą ziemią (przyroda),żyli pod panowaniem pana (zdecydowanie polskiego szlachcica). Ale pojawili się „inni” – hajdamacy. „Sicz Kozaków zaporoskich bardziej do bezkresnych pól niż do Rusi lub Rzeczypospolitej należy”. (O Siczy ręką księdza Kitowicza spisane, cz. 2. – KURENIE, XVII wiek) „Najeżdżali hajdamacy szlacheckie dwory, klasztory, wsie i miasta, nikomu nie przepuszczając, kogo tylko zrabować mogli”. (Charakternicy, cz. 2. – KURENIE, XVII wiek) Aż wreszcie znajdujemy opowieści kresowe dla Polaków ostatnie. Mamy wiek XX i pierwsze lata II wojny. „gdy do naszej wsi wjechali Sowieci. Zalęgło się błoto. Ukraińcy zgotowali dla nich przyjęcie”. (Nowe przyszło, cz. 3. – NOWE IDZIE, Wołyń, XX wiek) W kolejnych wierszach – wciąż koncentrując się na bytach jednostkowych, konkretnych osobach – przedstawia poetka traumatyczne przeżycia nawiązujące do zsyłek na Sybir, ale i rozbudzonego, narastającego konfliktu narodowościowego. Oto fragment wiersza o dzieciach „W szkole”: „Większość dzieci to Ukraińcy. Były też dzieci polskie – czworo i dwie żydowskie dziewczynki. W przerwach trzymaliśmy się swoich. Ukraińskie dzieci śpiewały: Na chóri komary, na dole kasza, utekajte Polake Ukraina nasza! «. Polskie dzieci nie były im dłużne: »Żółta chustka, sinie kińce i nam w nosie Ukraińce«. Dwie żydowskie dziewczynki nie śpiewały, jakby nie chciały trwonić sił”. (Piosenki dziecięce, cz. 3. – NOWE IDZIE, Wołyń, XX wiek) Najpierw jednak wywieziono Żydów. Zrobili to Niemcy z pomocą Ukraińców. Potem przyszła pora na Polaków: „banderowcy spalili ciocię Oksanę, / bo ukrywała Lachów”. Strach, śmierć i traumy, zwłaszcza dzieci, które zobaczyły za dużo. Mocny, dramatyczny wiersz „Lalkami się baw”. „Od tamtej niedzieli jestem niewyspana. Mama zamknęła się w sypialni. Ma teraz białe włosy, ale i tak jest najpiękniejsza. Wacia patrzy jakby nie widziała. Nic nie mówi, tylko krzyczy nocy”. (cz. 4. – WIEJSKIE ZABAWY, Wołyń, XX wiek) To już historie członków rodziny, których poetka poznała przez wspomnienia mamy. Ich los – typowy dla wielu Kresowiaków: „Przesadzenie” z ziemi ojczystej dziadów, zasiedlenie Ziem Pozyskanych (jak mówiła babcia autorki). I wiersz ostatni: „Usłyszeć nasze babcie // Jeszcze się nie urodziłam. / Jeszcze mnie nie widzicie spoza cieni domów. /Jeszcze nie wiecie, / że wasza córka będzie moją mamą”. (cz. 5. – PRZESADZANIE, Ziemie Pozyskane, XX-XXI wiek) W tym miejscu mogłaby się skończyć ta książka. Poezja mogłaby wzbudzić po raz kolejny żal i smutek, skłonić do odruchu niezgody, dźwięczeć w nucie odwetu. Można by się (bez wyrzutów sumienia) zamknąć się w tych emocjach, trwać z poczuciem krzywdy i… wyższości. Ale na końcu poetka umieszcza swoje Słowo, wyjaśnia (po części) źródła i przyczyny, które przez wieki doprowadziły do powstania (w Rzeczpospolitej Wielu Narodów) punktów zapalnych między grupami narodowościowymi, dawniej przecież żyjących obok (a nawet wspólnie). „Moim celem nie jest ocena, lecz zrozumienie i ocalenie od zapomnienia, zwłaszcza tego wycinka historii, w jaki została uwikłana moja rodzina” – kończy tę książkę Krystyna Mazur. Można jedynie dodać, że zrobiła to bardzo pięknie (w sensie i ludzkim, i estetycznym),pokazując losy ludzkie w minimalistycznej, skupionej na detalach poetyce. Przedstawiła mozaikę tamtego świata, współistniejące odmienne kultury czy języki, przyjaźnie w poprzek tych podziałów, ale także siłę niszczycielską obudzonych w człowieku demonów i jej skutki – traumy noszone przez kolejne pokolenia, z którymi jednak można się zmierzyć (czego przykładem jest „Poemat kresowy”). Bogdan Zdanowicz Krystyna Mazur, Poemat kresowy. Poznań 2015 (wyd. 2 – 2016). Wydawca: Związek Literatów Polskich, Oddział w Poznaniu.