Jesteśmy społecznością, która kocha książki

W piętnastym rozdziale "Księcia" Machiavelli pisze: „Wielu wyobrażało sobie takie republiki i księstwa, jakich w rzeczywistości ani nie widzieli, ani nie znali; wszak sposób, w jaki się żyje, jest tak różny od tego, w jaki się żyć powinno, że kto, chcąc czynić tak, jak się czynić powinno, nie czyni tak, jak inni ludzie czynią, ten gotuje raczej swój upadek niż przetrwanie; bowiem człowiek, który pragnie zawsze i wszędzie wytrwać w dobrem, paść koniecznie musi między tylu ludźmi, którzy nie są dobrymi. Otóż niezbędnym jest dla księcia, który pragnie utrzymać się, aby potrafił nie być dobrym i zależnie od potrzeby posługiwał się lub nie posługiwał dobrocią”.

Rozumowanie zawarte w powyższym fragmencie sprowadza się do następujących obserwacji i wniosków:
1) Wielu ludzi naiwnie wyobraża sobie organizmy polityczne jako baśniowe królestwa, w których rządzą dobro i sprawiedliwość.
2) Tymczasem realia życia daleko odbiegają od zasad i ideałów moralnych. Między „jest” a „być powinno” zieje przepaść.
3) Kto chce i próbuje postępować etycznie (zgodnie z tym, jak być powinno), ten niechybnie zmierza do klęski, ponieważ jest w mniejszości.
4) Jego szlachetna postawa nie ostanie się wobec postawy cynizmu i pragmatyzmu reprezentowanej przez większość. Ta druga postawa zapewnia przetrwanie.
5) Rozsądny władca (książę) powinien traktować dobroć instrumentalnie (utylitarnie, funkcjonalnie) – ma postępować etycznie tylko wtedy, kiedy uzna to za potrzebne (korzystne).

Diagnoza Machiavellego okazuje się bezlitosna, pozbawiona złudzeń odnośnie do powszechności i naturalności dobra – jego praktycznej realizacji w naszym życiu. Można by takie stanowisko nazwać pesymizmem etycznym, choć to rzadko spotykane określenie.

W piętnastym rozdziale "Księcia" Machiavelli pisze: „Wielu wyobrażało sobie takie republiki i księstwa, jakich w rzeczywistości ani nie widzieli, ani nie znali; wszak sposób, w jaki się żyje, jest tak różny od tego, w jaki się żyć powinno, że kto, chcąc czynić tak, jak się czynić...

Rozwiń

Zwiń

Ostatni tom wielkiej epopei o sowieckim terrorze, a ściślej: jego emanacji – systemie Gułagu – przynosi relacje najbardziej bezpośrednie, bo oparte na przeżyciach obozowych samego autora.

Po serii odsiadek etapowych (w Moskwie i okolicach) Sołżenicyn trafił do łagru w kazachskim Jekybastuzie, specobozie dla więźniów politycznych. Na przykładzie Jekybastuzu snuje autor opowieść o zniewoleniu i odwadze, łajdactwie i heroizmie, małości i wielkości człowieka.

Opowiada o niesamowitych ucieczkach (zwłaszcza etatowego zbiega, Estończyka Tenno), rodzeniu się gotowości do buntu i jego ewolucji (od eliminowania szpiclów poprzez strajki głodowe, aż po akty dywersji, a nawet zrywy powstańcze w Norylsku czy Kengirze), o zmieniających się stosunkach między władzą a osadzonymi w obliczu przeobrażeń politycznych (śmierć Stalina, upadek Berii, odwilż Chruszczowa).

Schyłek Gułagu był powolny i krwawy. Archipelag zostawił traumatyczne ślady w pamięci pokoleń. Pochłaniając miliony ludzkich istnień, ukazał, do czego prowadzi praktyczna realizacja ideologii komunizmu.

Dzieło Sołżenicyna stanowi wstrząsające memento. Choć niełatwe w odbiorze (z uwagi na rozwlekłość, dygresyjność, ciężar tematyczny) powinno być lekturą obowiązkową. Zwłaszcza dla osób, które w marksizmie dostrzegają jakieś pozytywy i które zgadzają się na obecność w naszym życiu jego współczesnych, z pozoru niegroźnych, mutacji (jak genderyzm, feminizm, poprawność polityczna czy ekologizm).

Ostatni tom wielkiej epopei o sowieckim terrorze, a ściślej: jego emanacji – systemie Gułagu – przynosi relacje najbardziej bezpośrednie, bo oparte na przeżyciach obozowych samego autora.

Po serii odsiadek etapowych (w Moskwie i okolicach) Sołżenicyn trafił do łagru w kazachskim Jekybast...

Rozwiń

Zwiń

„Całą twórczość Emily Dickinson przenika poczucie straty; krótki moment spełnienia ulokowany jest w przeszłości, a nadzieja na rekompensatę w przyszłym życiu pozostaje bardziej potrzebą serca niż przedmiotem wiary” – pisze we wstępie do zbioru Agnieszka Salska. A w innym miejscu dodaje: „Z głębi swojego czasu wiersze Emily Dickinson przemawiają językiem wyostrzonej do maksimum wrażliwości”.

W przytoczonych zdaniach można najkrócej ująć istotę twórczości amerykańskiej poetki (1830-1886). Do dziś poezja ta znajduje grono odbiorców, zauroczonych jej skromną subtelnością i słodko-gorzkim pięknem.

W znakomicie przygotowanej przez Ossolineum antologii znajdziemy kilkaset utworów, które ze względu na tematykę można podzielić na:
a) wiersze przyrodnicze – czule afirmujące urok i moc natury,
b) wiersze osobiste – dyskretnie nawiązujące do przeżyć wewnętrznych autorki (dominują w nich żal, tęsknota, gorycz niespełnienia – skryte za woalem lirycznej frazy),
c) wiersze filozoficzno-religijne – zogniskowane wokół motywu śmierci, przemijania, nietrwałości bytu (często wykorzystujące konteksty biblijne czy mitologiczne).

Z kolei podział formalny mógłby wyglądać następująco:
a) ballady i hymny (czyli utwory dające się aranżować wokalnie),
b) miniatury poetyckie (jak u naszej Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej),
c) wiersze-aforyzmy i wiersze-definicje (czasem złożone z dwóch zaledwie wersów).

Teksty poetki z Amherst (Hampshire, Massachusetts) przekładali na polski m.in. Stanisław Barańczak, Kazimiera Iłłakowiczówna, Ludmiła Marjańska, Krystyna Lenkowska, Artur Międzyrzecki.

W przypadku najbardziej znanych (i chyba najciekawszych) utworów dysponujemy kilkoma tłumaczeniami. W edycji Biblioteki Narodowej możemy się z każdą wersją zapoznać, co stanowi niewątpliwy walor porównawczy.

Dickinson nie tytułowała swoich wierszy i nie publikowała ich za życia (gromadziła je w małych, prywatnych zeszycikach). Tworząc spis tekstów, które najbardziej mnie poruszyły, pozwoliłem sobie określić je hasłowo (za pomocą słów-kluczy).

Oto moja lista:
1) Barka, s.15.
2) Jakub i Anioł, s. 17.
3) Kondukt, s. 31.
4) Umarła, s. 60.
5) Szczerość agonii, s. 85.
6) Deska w dnie rozumu, s. 98.
7) Nikt, s. 99-102.
8) Równanie, co z tego, s. 109.
9) Rutyna cierpienia, s. 139.
10) Bóg jak Miles i Priscilla, s. 145.
11) Mucha i światło 179-183.
12) Najmniej znaczyłam, s. 192.
13) Modlić się, s. 194.
14) Gdybyś miał przyjść, s. 201.
15) Morze, s. 204.
16) Serce, s. 213.
17) Wyrwa , s. 217.
18) Komnata, s. 263-266.
19) Ból, s. 234.
20) Pająk, s. 238.
21) Powrót do domu, s. 239-340.
22) Rozpacz, s. 250.
23) Ból i pustka, s. 252.
24) Pałac możliwości, s. 255-257.
25) Morze wieczności, s. 275.
26) Przejażdżka ze śmiercią, s. 279-282.
27) Urojone wybrzeża, s. 288.
28) Poeci i lampy, s. 330-331.
29) Ból rozciąga czas, s. 346.
30) Cokolwiek, s. 364.
31) Wrzosy, morze, Bóg, s. 366-368.
32) Samobójca, s. 370.
33) Wymiatanie serca, s. 378.
34) Słońce, złota obecność, s. 380.
35) Jeśli utonie..., s. 402.
36) Balsam, s. 419.
37) Więzienie pamięci, s. 431.
38) Skończona nieskończoność, s. 476-477.

„Całą twórczość Emily Dickinson przenika poczucie straty; krótki moment spełnienia ulokowany jest w przeszłości, a nadzieja na rekompensatę w przyszłym życiu pozostaje bardziej potrzebą serca niż przedmiotem wiary” – pisze we wstępie do zbioru Agnieszka Salska. A w innym miejscu dodaje: „Z...

Rozwiń

Zwiń

Ponieważ gustuję w melancholijnych opowieściach o niespełnieniu, a ponadto, z uwagi na wykonywany zawód, interesują mnie losy ludzi nauki, spodziewałem się, że "Stoner" do mnie przemówi.

I tak się istotnie stało: niespieszna, stonowana narracja, subtelny urok szkicowanej rzeczywistości, przekonujący portret psychologiczny głównego bohatera. Wszystko to, wraz z poruszającymi opisami:
a) miłości do książek,
b) zimowych wieczorów w bibliotece,
c) przelotnego romansu,
d) cichej goryczy przegranego życia,
e) odchodzenia w niebyt,
sprawiło, że przejąłem się tą historią, zaraziłem się jej atmosferą i współczułem Stonerowi, z którym po części się utożsamiałem.

I jedno tylko niemile mnie zaskoczyło: dialogi między naukowcami, sposób, w jaki zwracali się do siebie współpracownicy i przyjaciele z uczelni. Zwłaszcza rozmowy Stonera z Gordonem Finchem budziły mój niesmak. Ordynarne, prostackie, pełne wulgaryzmów. Taki knajacki język rażąco kontrastował z delikatną frazą narratora. Szkoda, bo gdyby nie ów dysonans, uznałbym powieść Williamsa za dzieło piękne, szlachetne.

Ponieważ gustuję w melancholijnych opowieściach o niespełnieniu, a ponadto, z uwagi na wykonywany zawód, interesują mnie losy ludzi nauki, spodziewałem się, że "Stoner" do mnie przemówi.

I tak się istotnie stało: niespieszna, stonowana narracja, subtelny urok szkicowanej rzeczyw...

Rozwiń

Zwiń

W latach 90. XX wieku profesor Miodek był chyba najbardziej znanym ekspertem od poprawności językowej. Z właściwą sobie elegancją i swadą objaśniał w mediach zawiłości polszczyzny. Jako popularyzator wiedzy sprawdzał się znakomicie. Nie tylko w audycjach radiowych i telewizyjnych, ale również w licznych pisemnych publikacjach niósł kaganek oświaty, tropiąc popełniane przez Polaków błędy i podpowiadając, jak ich unikać. Każdorazowo wskazywał przyczyny tych omyłek. Zwykle mają one podłoże: gwarowe, historyczne lub wynikają z tendencji do upraszczania (tzw. ekonomii języka).

Jedną z edukacyjnych propozycji, jaką profesor skierował do najmłodszych, była książeczka nawiązująca tytułem do jego programu. Mówiąc ściślej – powstała ona jako efekt tegoż, odpowiadając na zapotrzebowanie uczniów.

„Ojczyzna polszczyzna dla uczniów” okazuje się jednak cenna i dla nas, dorosłych czytelników. Pomieszczone w zbiorku miniwykłady dotyczą bowiem nie tylko kwestii podstawowych („Głoska a litera”, „Kłopoty z ę i ą”, „Czy zawsze przecinek przed że i który”, „O przydawce i dopełnieniu”, „Raz – włączyć, ciągle – włączać”, „Odmieniajcie nazwiska!”), ale również spraw mniej oczywistych („Czy Warszawa pochodzi od Warsa i Sawy?”, „Kłopoty z mieleniem”, „Tę i tą”, „O formach bardzo często używanych”).

Warto więc przytoczyć te fragmenty, które poszerzają nie tylko uczniowskie horyzonty:

Dlaczego Warszawa?

Połączeniu -ro- między spółgłoskami może na północy odpowiadać -ar- (Starogród, Nowogród, krowa – Stargard, Nowogard, karwa). Także imię Wrocisław (ten, który miał wrócić sławę, wrócić sławny), od którego pochodzi nazwa miejscowa Wrocław ma swoją północną wersję, mianowicie: Warcisław. Spieszczenie od Warcisława to Warsz, zaś osada Warsza to Warszewa. Jeszcze w XVI w. Kochanowski pisał fraszki na most warszewski. Warszewa przekształciła się w Warszawę wskutek mechanizmu przesadnej poprawności językowej. Ponieważ w gwarach Mazowsza i północnej Polski zmieniano a na e (jebłko, jegoda, wiedro), nasi przodkowie puryści tak gorliwie poprawiali e na a, że objęli tą modyfikacją także Warszewę. Choć był to błąd, Warszawa stała się w końcu obowiązującą normą. Legendę o Warsie i Sawie można zatem włożyć między bajki.

Jak mleć kawę?

Kawa stała się u nas prawie narodowym napojem, ale wciąż mamy kłopoty z odmianą czasownika mleć. Krąży dowcip o człowieku, który zobaczywszy w sklepie tabliczkę z napisem: „Mielimy kawę”, odczytał ją jako informację o braku (utracie) owego produktu. Nie mówimy zatem: mielimy, lecz mielemy. I nie mlesz czy mielisz, tylko mielesz. W czasie teraźniejszym poprawne są formy: ja mielę, ty mielesz, on/ona miele, my mielemy, wy mielecie, oni/one mielą. Jeszcze trudniej jest w czasie przeszłym: ja mełłem (mełłam), ty mełłeś (mełłaś), on mełł (ona mełła), my mełliśmy (mełłyśmy), wy mełliście (mełłyście), oni mełli (one mełły). A jaka jest kawa po zmieleniu? Mielona, zmielona albo – rzadziej – mełta, zmełta.

Tę i tą

Skąd bierze się rozterka gramatyczna: tę – tą? Jak wiemy w piśmie musi być tę, w mowie dopuszcza się tą. Normy języka pisanego są zawsze surowsze. Dlaczego jednak ta niejednolitość? Otóż do XIX w. wszystkie zaimki rodzaju żeńskiego miały w bierniku końcówkę –ę: widziało się nie tylko tę matkę, ale i moję matkę, twoję matkę, naszę matkę, waszę matkę itp. Ponieważ jednak przymiotniki miały zawsze w tym przypadku końcówkę –ą (od wieków widziało się zawsze miłą dziewczynę, dobrą matkę, kolorową sukienkę, czarną torebkę), pod ich wpływem i zaimki przyjęły końcówkę –ą, żeby było łatwiej (wygodniej powiedzieć: widzę moją dobrą matkę niż widzę moję dobrą matkę). Czemu zaimek ta uparcie się trzyma swej starej postaci biernikowej? Bo jest on bardzo często używany, stokrotnie częściej niż zaimki: moja, twoja, nasza, wasza, a formy bardzo często używane zmieniają się we wszystkich języka świata najwolniej.

O liczbie podwójnej

Cóż to za dziwoląg gramatyczny: dwie słowie w przysłowiu: Mądrej głowie dość dwie słowie? Czemu nie dwa słowa? Bo kiedyś w języku polskim oprócz liczby pojedynczej i mnogiej funkcjonowała tzw. liczba podwójna. Kiedy mówiło się o czymkolwiek, co występowało w parze, trzeba było stosować – czy to w odmianie przez przypadki, czy przez osoby – formy gramatyczne specjalne dla owej liczby podwójnej. Było jedno słowo i trzy, cztery słowa. O dwu słowach nie można było powiedzieć inaczej jak tylko dwie słowie. Podobnie: dwie niewieście (dzisiejsze: dwie niewiasty), dwie skrzydle (dzisiejsze dwa skrzydła), dwie lecie (dwa lata), dwie poli (dwa pola), dwie słońcy (dwa słońca) itp. Liczba podwójna obumarła kilkaset lat temu. W starej formule przysłowia, powtarzanej przez wieki, zachowała się jednak dawna postać gramatyczna. Swoją odmianę miały też nazwy organów parzystych – oczu, rąk, uszu, pleców. To dlatego do dziś obok postaci: oczami, rękami (tak jak kobietami, mężczyznami, polami, oknami, psami, kotami) znajdują się w obiegu stare: oczyma, rękoma (plecyma, uszyma całkowicie uległy młodszym formom: plecami, uszami).

W latach 90. XX wieku profesor Miodek był chyba najbardziej znanym ekspertem od poprawności językowej. Z właściwą sobie elegancją i swadą objaśniał w mediach zawiłości polszczyzny. Jako popularyzator wiedzy sprawdzał się znakomicie. Nie tylko w audycjach radiowych i telewizyjnych, ale równ...

Rozwiń

Zwiń