Jesteśmy społecznością, która kocha książki

4/2021 Gdyby zapytać, ot w ramach np. sondy ulicznej, przypadkowych rozmówców o obozy koncentracyjne – pewnie większość, może nawet każdy, jednym tchem wymieniłaby nazwę Auschwitz. Niektórzy dodaliby nierozerwalnie związane z nim - Birkenau. Zapewne o wiele mniej osób byłoby w stanie wymienić inne nazistowskie miejsca kaźni. Ale już – śmiem twierdzić – naprawdę mało kto wskazałby nazwę “Gusen”. Tymczasem to właśnie Gusen (podobóz Mauthausen) stanowiło bodaj najkoszmarniejsze miejsce w hitlerowskim systemie zagłady. Dość powiedzieć, że więźniowie z Auschwitz, krótko po przybyciu transportem do Gusen, twierdzili w rozpaczy, że gdyby mogli – na kolanach wróciliby do Oświęcimia. Fakt ten przewija się w niejednej relacji więźniów Gusen, którym udało się przetrwać, m. in. w bodaj najbardziej wstrząsającym znanym mi świadectwie z zakresu literatury obozowej, czyli w “Pięciu latach kacetu” Stanisława Grzesiuka. Monografia autorstwa Dobosiewicza to książka bezcenna. Wstrząsające i przejmujące studium terroru, wprost niebywałe świadectwo tego, co człowiek jest w stanie uczynić drugiemu człowiekowi, jeśli uzbroić go w pałkę oraz ideologię. Opracowanie obejmuje temat całościowo. Autor omawia okoliczności powstania obozu i fazy jego początkowego rozwoju. Tłumaczy mechanizmy struktury ekonomicznej, której ważną składową był system obozów pracy oraz dokładnie omawia hitlerowską “filozofię” wyniszczania przez pracę przedstawicieli podbitych narodów. W dalszych częściach Dobosiewicz szczegółowo przedstawia strukturę samego lagru, omawia instytucje obozowe i obozową hierarchię. Obszernie i wyczerpująco omawiana jest tutaj kwestia pracy więźniów oraz ich “zwykła” codzienność poddana nieludzkiemu reżimowi i terrorowi. Mechanizmy terroru, sposoby znęcania się oprawców nad osadzonymi, charakter eksperymentów medycznych, dokładne i przybliżone wyliczenia “efektów” starań zbrodniarzy, przytaczane wspomnienia i relacje składające się na ciąg faktów, omówienia sylwetek konkretnych funkcyjnych bydlaków – to najbardziej wstrząsająca część tej monografii. Klamrą zamykającą tę opowieść są okoliczności wyzwolenia oraz faktu tego konsekwencje. Od lat dręczy mnie ciekawość na temat ludzkiej natury: co sprawia, że ludzie, którzy do momentu wybuchu wojny byli “normalnymi” ludźmi – lekarzami, inżynierami, urzędnikami, artystami itd. - w pewnych okolicznościach stają się bestiami bez skrupułów, znajdującymi przyjemność nie tylko w dręczeniu innych, ale także zadawaniu im nieopisanych cierpień i katowaniu ich aż do śmierci. Studiując kolejne świadectwa z zakresu literatury obozowej, czy to w formie wspomnień byłych więźniów, czy opracowań naukowych – szukam odpowiedzi na te pytania. I w sensie racjonalnym – zapewne je znajduję, wszak Autorzy takich publikacji sami się nad tym zastanawiają oraz próbują udzielać odpowiedzi na te pytania – ale mimo wieloletniego studiowania tematu nadal nie jestem w stanie tego zrozumieć, ogarnąć tego danym mi zakresem pojmowania. Z drugiej strony - relacje na ten temat ukazują biegunowo przeciwne sytuacje, zawierają przykłady nieprawdopodobnej wręcz odwagi, hartu ducha, siły charakteru, niebywałego poświęcenia. I o tym też jest ta książka. Jeśli znajdą się czytelnicy, którzy chcieliby sięgnąć po to opracowanie, a mają dość pobieżną orientację na temat systemu hitlerowskich obozów, radziłbym im jakoś przygotować się do tej lektury. Ujmując to kolokwialnie: “nastawić psychicznie”… Prawdopodobnie jednak i tak nie unikniecie wstrząsu.