Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Wstęp do fizyki dla humanistów (i nie tylko). Wygodnie mi będzie nadać tej recenzji formę polemiki ze 'Słowem od tłumacza' tej książki. "Popularyzacja nauki potrzebuje historii nauki, żeby zachować rzetelność." Na pewno taka wiedza nie szkodzi a wzbogaca. Dość często elementy historii odkryć i wynalazków są wplatane w treść książek popularnonaukowych i podręczników. Historia dochodzenia do prawdy oraz perypetie realnych ludzi ubarwiają teksty. Niektóre epizody z życia znanych uczonych stały się wręcz memami. W tej zwięzłej książce tło historyczne jest istotne i dalekie od zwyczajowego banału. Autor przedstawia epizody ciekawe i często nie znane szerzej. Pewnie wiecie, że to Arystarch z Samos był prekursorem teorii heliocentrycznej 17 wieków przed Kopernikiem. Ale możecie nie wiedzieć, że prawo swobodnego spadku ciał odkrył niejaki Jan Filopon 1000 lat przed Stevinem i Galileuszem. A czy wiedzieliście, że filozof Kant w XVIII w. miał bliższą obecnej wizję Kosmosu niż astronom Shapley w XXw? Historia odkryć i postępów wiedzy uświadamia czytelnikom, że nauki ścisłe to także istotna część kultury. "Takiej pozycji jak ta brakowało. [...] małej i wybiórczej książeczki na ten temat nie było wcale." To akurat nieprawda, np. w 2008 Wydawnictwo PWN wydało "50 teorii fizyki" Joanne Baker. Formuła oraz forma obu pozycji są bardzo podobne, to była też książka złożona z 50 niedużych i bogato ilustrowanych rozdziałów. Na szczęście ujęcie i wybór tematów są na tyle różne, że recenzowana nawet nie ociera się o plagiat. „50 teorii fizyki” zaczyna opowieści gdzieś od czasów Keplera i Newtona i zagęszcza się w miarę upływu czasu, preferując liczne odkrycia ostatnich wieków. "Fizyka w rysunkach" równomiernie traktuje epoki poczynając od starożytności (ze szkodą dla współczesności bogatszej w odkrycia). "50 teorii" czytałem wybiórczo i dawno temu, ale mam wrażenie, że to także pozycja godna uwagi. "To wydanie to duża odpowiedzialność [...]. Dlatego nawet najmniejszy błąd może zostać rozpowszechniony i wkraść się do tysięcy głów." Jakże bym chciał, żeby te słowa były mottem wszystkich autorów i tłumaczy literatury popularnonaukowej! Ale to marzenie ściętej głowy. W tych czasach profesjonalizm zostaje stopniowo wyparty przez amatorstwo w dziedzinie słowa pisanego (i nie tylko). Na szczęście w tym przypadku udało się utrzymać wysoką jakość. Każdy akapit ma zrozumiały sens i brzmi składnie (co powinno być normą w literaturze naukowo-technicznej a nie jest). Warto docenić liczne i wnikliwe przypisy od tłumacza. Niestety wkradło się też kilka potknięć. Zachęcony deklaracją tłumacza, pozwolę sobie tutaj je wypunktować - może komuś się przydadzą? R.2 Monochord pitagorejski. „...równej kwinty albo równej kwarty” - Przyjęte nazwy to czysta kwarta albo kwinta. R.3 Fazy księżyca. „...fazy Księżyca – „cofająca się” (ang. Waxing) połowa, pełnia, dopełniająca się (ang. Waning) połowa, nów...” oraz rys. 5. – Jest odwrotnie, dla jasności podam pełne nazewnictwo: Waxing crescent – przybywający/Dopełniający się sierp First quarter – pierwsza kwadra Waxing gibbous - przybywający/Dopełniający się garb(us) Full Moon – pełnia Waning gibbous – ubywający/Cofający się garb(us) Last quarter – ostatnia kwadra Waning crescent - ubywający/Cofający się sierp New Moon – nów Ogólnie to słabszy rozdział tej książki, lepsze omówienie i rysunki można znaleźć w wielu książkach astronomicznych. R.9 Rozmiar Ziemi. „linia długości (południk)” - To może być mylące, południk to linia o stałej (sic) długości geograficznej wzdłuż której odmierzamy szerokość. Ja bym ją raczej nazwał linią szerokości. R.10 Filopon o spadku swobodnym „...był uczniem i współpracownikiem głównie pogańskich filozofów związanych z Bilblioteką Aleksandryjską.” - Może się czepiam, ale mnie bardzo razi to słowo w tym kontekście. Jeśli w tych czasach neutralne słowo „murzyn” budzi takie kontrowersje to co powiedzieć o „poganach”? Budda, Tales, Pitagoras, Gandhi to wszystko byli „poganie”. A dobrzy chrześcijanie spalili tę słynną bibliotekę i jeszcze obdarli Hypatię ze skóry (choć propagandowe fałszowanie historii trwa w najlepsze od ponad 20 wieków). Zwolennicy dowolnej ideologii mają w zanadrzu obraźliwe określenia na tych, którzy nie podzielają ich poglądów, ale to nie znaczy że mamy je powielać. Przypomnę aforyzm: Obojętnie w co wierzysz, pamiętaj - większość ludzi wierzy w co innego! „... ciała o podobnym kształcie spadają z prędkościami granicznymi” – Tu przydałby się przypis o oporze lepkim w płynach. R. 14 Kosmos kopernikański „... planeta porusza się po stosunkowo prostym okręgu, czyli epicyklu...”” – Chyba miało być „po stosunkowo małym okręgu”. R. 21 Galileusz o ruchu pocisków „Zjawisko pocisków opierało się na analizie – do czasów Galileusza.” - Zbędne słowo „na”. R.23 Ciężar powietrza Rysunek 35 – nie 13 łokci a 1,3 łokcia. R.26 Diagramy sił Rys. 41 – Przydałby się przypis, wyjaśniający sytuację, bo autor wprowadził tu lekkie zamieszanie. Rysunek przedstawia siły działające na różne ciała i nie równoważące się. Po uwzględnieniu kompletu sił działających na dane ciało wszystkie się oczywiście zrównoważą. R. 35 Urządzenie Joule’a „Jego ostatni pomiar... doprowadził do wyniku 772,55. Jest on wyryty na jego (Joule'a) nagrobku...” – Przydałby się przypis wyjaśniający, że ta egzotyczna wartość wiąże się z tradycyjnymi, angielskimi jednostkami miar. R. 36 Linie sił wg Faradaya „Ziemia.... wyrzuca swój wpływ przez pusta przestrzeń...” – Na pewno miało być „wywiera”. R.43 Ogólna teoria względności „... przewidział odchylenie o 0,87 sekundy kątowej – to nieco mniej niż 1/360 pojedynczego stopnia kątowego. – Niby fakt, ale to nawet mniej niż 1/3600 stopnia. R. 47 Neutrino... „Oprócz tego bety, tak jak alfy i gammy, powinny mieć ściśle określone energie charakteryzujące neutron, z którego je wyemitowano.” - Chyba raczej jądro, nie neutron? Jedna cząstka alfa to 2 protony plus 2 neutrony. „Rysunek 75 pokazuje rozpad neutronu na proton, elektron i neutrino.” – Przydałby się przypis prostujący, że dokładnie to jest antyneutrino (elektronowe). R. 48 Odkrycie neutronu „Masa elektronu to około 31/1800 masy protonu” – Ten egzotyczny ułamek to chyba skutek przypadkowej cyfry 3, powinno być 1/1800 (nawet 1/1870). R. 50 Globalny efekt cieplarniany „Wszystkie ciała o temperaturze T promieniują w tempie σT^4 watów na metr kwadratowy...” – To raczej moc strumienia energii. Przydałby się przypis, że jest to treść prawa Stefana-Boltzmanna. R 51 Bozon Higgsa „James Chadwick odkrył neutron, a krótko potem Wolfgang Pauli wywnioskował, że musi też istnieć ... neutrino.” - Tak byłoby logicznie, ale wg tej książki nie „potem” a przedtem. Pauli i neutrino to 1930 r. a Chadwick i neutron to 1932. Może nie należy mówić o odkryciu neutronu przez Chadwicka, raczej o doświadczalnym potwierdzenie cząstki, którą postulowano od dawna. Może wydawać się, że jest tu sporo potknięć, ale pamiętajmy - Errare humanum est. Każdy jest do pewnego stopnia ślepy na własne błędy. Stąd waga korekty, na którą wydawcy zawsze skąpią. Moim zdaniem na tle średniej ta książka plus przekład to wyjątkowo rzetelna robota i dobry efekt końcowy. "To jedna z kilku najlepszych książek popularnonaukowych spośród kilkudziesięciu jakie znam." To ostrożna opinia prywatna więc poza polemiką. Ale ja bym się pod nią podpisał. To 51 krótkich rozdziałów, które można dawkować dowolnie wg posiadanego czasu chęci. Ze względu na opis tła historycznego czyta się to dobrze, trochę powieściowo. W każdym rozdziale jest jednak kawałek konkretnej fizyki - przyjazne wyjaśnienie jakiegoś zjawiska czy teorii prostymi słowami przy wsparciu rysunku (dodam, że brak ilustracji w książce popularnonaukowej dyskryminuje ją w moich oczach). Wyjaśnienie jak dla przyjaciela przy okazji spotkania w kawiarni za pomocą prostych słów i szkiców na serwetkach. Jest to zarazem rodzaj kursu lub repetytorium z fizyki. Na pewno nie wszystkie kwestie rozumieliśmy w szkole lub też już ich tak dokładnie nie pamiętamy. Jak to jest z tym prawem Archimedesa wyporu cieczy, prawem Snella załamania światła lub równaniem Bernoulliego przepływu cieczy? A to są podstawowe mechanizmy rzeczywistości, niezmienne na tle zmiennej mody i zawirowań społecznych. Warto je znać i rozumieć.