Jedna ptasia książka innej nie równa. Działy ornito-biblioteczne

Literaturę opisującą świat pierzastych władców przestworzy (z włączeniem nielicznych szybkobiegaczy i torpedopodobnych pływaków) można podzielić na trzy działy. Po pierwsze – książki naukowe: począwszy od porywającej analizy składu mineralnego skorupki jaja czajki w południowo-zachodniej Wielkopolsce po opasłe monografie, wprawiające w stany lękowe studentów zdających egzaminy z ornitologii u autorów tychże dzieł. Te tytuły, ze zrozumiałych względów, będą tu pominięte. Druga grupa to popularnonaukowe przewodniki do rozpoznawania gatunków. Biegający z lornetkami pasjonaci ptasich obserwacji są w nie przeważnie zaopatrzeni. Prym wiodą tu wydawnictwa brytyjskie z doskonale pewnie znanej niektórym serii Collinsa oraz inne, tłumaczone lub nie. Na półce z tą grupą można znaleźć także polskiego autora, który jednak się podziałom wymyka, więcej o nim będzie za moment. Wreszcie grupa, czy też – trzymając się ornito-bibliotecznej nomenklatury – dział: eseje. Polonistyczni puryści będą się zapewne zżymać na to określenie, niemniej w jego przytulnych ramach znajdzie miejsce większość opisywanych tytułów. Zresztą, uznawany za twórcę eseju Michel de Montaigne (no, może pospołu z Francisem Baconem), nadaje temu działowi szlachetnej, lekko połyskującej patyny. Próbki esejów (puszczam oko do lubiących skojarzenia z twórczością filozofa z zamku w Montaigne) będą za moment… Najpierw obiecany wcześniej, wymykający się z półki „książek dla ornitologów” polski autor...

Jan Sokołowski. Niezwykły autor niezwykłych książek

Ktoś się żachnie, że zamiast tekstu powstaje laurka. No i dobrze. Laurka to może nawet ciut za mało w przypadku tego autora trochę chyba zapomnianego, a łączącego wiele talentów i pasji. Profesor Andrzej Bereszyński z poznańskiego Uniwersytetu Przyrodniczego starał się, gdzie mógł, promować wiedzę na temat Sokołowskiego – niegdysiejszego profesora tej uczelni. Ten jednak poza „branżą” nadal jest mało znany, a szkoda.

„Ptaki ziem polskich”, wydane w dwóch tomach jeszcze przed wojną (ostatnio z pięknym reprintem na Uniwersytecie Przyrodniczym w Poznaniu) czy „Atlas. Ptaki Polski” to książki niedające się w żaden prosty sposób zaszufladkować. Dlaczego? Jan Sokołowski oprócz tego, że był doskonałym przyrodnikiem i ornitologiem, miał też talent plastyczny (jego studia malarskie w Monachium przerwała I wojna światowa i udział w powstaniu wielkopolskim) oraz niezwykły słuch, połączony z praktycznie poetyckim darem odwzorowywania ptasich treli za pomocą słów i onomatopeicznych neologizmów. Trzeba pamiętać, że w czasach, gdy opisywał ptaki, możliwości nagrań, nawet jeśli istniały, to były technicznie niezwykle trudne.

Udostępnianie tych nagrań to dodatkowy kłopot. Dziś można korzystać z płyt, umieszczać pliki dźwiękowe na stronach internetowych, drukować w książkach QR kody. Tak jest między innymi w „Ptakach Polski” Andrzeja Kruszewicza, dostępnych z nagraniami ptasich głosów dokonanymi przez nieodżałowanego Tomasza Ogrodowczyka. W dawnych czasach pozostawał wyłącznie talent, naprawdę bliski poetyckiemu: „ryba ryba ryba, rak rak rak, świerzbi świerzbi świerzbi, drap drap drap, stary stary stary, kit kit kit…”. Czyj to głos? Warto przymknąć oczy, wyobrazić sobie upalne lipcowe przedpołudnie, trzciny nad jeziorem i przypomnieć charakterystyczny trzeszczący monolog trzciniaka… Udało się? Można się oczywiście zżymać na niedoskonałości takiego zapisu, z drugiej jednak strony uruchamia on wyobraźnię, przywołuje wakacyjne wspomnienia w sposób nieporównywalny z doskonałym być może, ale pozbawionym magii zapisem cyfrowym. Tak właśnie ptasie głosy zapisywał i opisywał Jan Sokołowski.

Ornitologia emocjonalna

Emocjonalne pisanie książek czy też, jak kto woli esejów (ach ten de Montaigne…) popularnonaukowych niesie ze sobą ryzyko. Na pewno. Jednak jeśli autor, dysponujący dodatkowo gigantyczną wprost wiedzą, umie te emocje przekazać, mamy do czynienia z ornitologiczną literaturą w pełnym znaczeniu tego słowa. I jeśli ktoś pisze tak, jak w „Umyśle kruka…” napisał o czarnopiórych bohaterach Bernd Heinrich, wtedy odkryje przed czytelnikiem zupełnie nowy świat, pokolorowany w dodatku emocjami autora. Połączenie ogromnej wiedzy, szczerość i nawiązywana od pierwszych zdań bliska relacja z odbiorcą to atuty książek Heinricha. Nawet jeśli jego metody wydają się dziś, delikatnie mówiąc, kontrowersyjne (jak wybieranie młodych kruków z gniazd chociażby) to opisy kruczych zachowań zostają w pamięci i z pewnością zmieniły spojrzenie wielu osób na te niezwykłe stworzenia (z ostatnich słów widać, że na autora tekstu to też podziałało). W podobny sposób pisze Thor Hanson. Jego książka nabiera przy tym stylu wręcz reportażowego. „Pióra. Ewolucja cudu natury” to opowieść stworzona z pasją, pełna zapisów rozmów z naukowcami i jednocześnie ogromnej wiedzy dotyczącej piór, ich rodzajów i samych ptaków.

Polskim „ptasim” autorem, który w ostatnich latach znajduje się w zdecydowanej czołówce tego subiektywnego rankingu, jest Jacek Karczewski. „Jej wysokość gęś”, „Noc sów” czy wydana ostatnio, choć powstająca od dość długiego czasu publikacja „Zobacz ptaka” to książki pisane, podobnie jak te wcześniej wymienione – z pasją. Tutaj należy dodać jeszcze jedną cechę wyróżniającą opisywanego autora – ogromny szacunek do opisywanych ptaków, odrębności ich świata, a także do ludzi ten świat badających, nawet tych, z którymi autor nie do końca się zgadza. Co ważne, Jacek Karczewski umie tym szacunkiem zarazić czytelnika, czyniąc świat, jak bardzo by to patetycznie nie brzmiało, po prostu lepszym.

Subiektywna próbka jest tylko próbką. Wielu użytkowników portalu lubimyczytać.pl ma z pewnością własne „ptasie” lektury. Jeśli będą Państwo chcieli podzielić się swoimi ornito-bibliotecznymi doświadczeniami w komentarzach, jest szansa na to, by nasze półki przeznaczone na ten rodzaj literatury wypełniły się jeszcze szczelniej. Czego Państwu i sobie życzy autor tego tekstu.