Bardzo poprawnie napisana książka, która ma za zadanie przypomnieć nam o ogromnej roli zwierząt w historii rozwoju ludzkości. „Zażyła więź” cofa się do początków naszego bytowania na Ziemi, aby odszukać moment, w którym zwierzęta stały się nie tylko zagrożeniem, którego trzeba się obawiać, lub pożywieniem, na które trzeba zapolować, ale także nieocenionym wsparciem codziennego życia. Nie można zaprzeczyć, że udomowienie kolejnych gatunków zwierząt było dla nas akceleratorem rozwoju. Pies, trzoda chlewna, osioł, wielbłąd, a przede wszystkim koń – wszystkie te zwierzęta dawały przewagę nad pierwotnymi społecznościami łowców, zapewniając możliwość coraz większej racjonalizacji i planowania życia, tych bezsprzecznych podstaw ludzkiej cywilizacji.

Domestykacja to proces, który zachodził tysiące lat temu, a odnośnie którego nie posiadamy tak naprawdę żadnych pewnych danych. Brian Fagan w swojej książce kreśli zatem przed czytelnikiem swoją wizję tego, jak to właściwie było. Czerpie informacje z archeologii, antropologii, ale przede wszystkim z historii, które uzupełnia o własne literackie opisy życia ludzi z czasów prehistorycznych. Są to oczywiście wizje umowne, mające na celu wzbudzenie sympatii czytelnika w stosunku do zwierząt, i zgrabny element urozmaicający lekturę. Tak naprawdę nie wiemy, czy ludzie sprzed tysięcy lat rzeczywiście „traktowali zwierzęta z głębokim szacunkiem”, jakby chciał tego autor. To raczej osobiste życzenie Briana Fagana, aby rzeczywiście tak było. Twarde fakty statystyczne zdają się jednak temu zaprzeczać, wskazując na człowieka, jako na najbardziej inwazyjny gatunek świata ożywionego, odpowiedzialny za wyginięcie wielu innych gatunków na przestrzeni tysięcy lat. Warto podkreślić, że owa inwazyjność człowieka całkiem niedawno osiągnęła apogeum, poważnie zagrażając równowadze biologicznej naszej planety. Niejako stoimy na krawędzi, lub się do niej szybko zbliżamy.

Celem autora jest zatem ukazanie, jak wiele zawdzięczamy zwierzętom, aby tym samym skłonić nas do refleksji nad naszym do nich stosunkiem. To bardzo słuszny i chwalebny zamiar i każda metoda, aby go osiągnąć, jest ku temu dobra. Inna sprawa, że tak naprawdę rola zwierząt, odkąd znalazły się one w kręgu ludzkiej cywilizacji, jest niejako zdeterminowana. Masowe i pragmatyczne podejście do zwierząt, nad którym mocno ubolewa autor, niestety jest czymś, co wynika z dziejowego rozwoju ludzkości. Sam człowiek jest przecież tylko trybikiem w masowej organizacji społeczeństwa i tak samo traktuje podległe sobie zwierzęta. Stosując racjonalizatorski podział gatunków, przypisuje im określone role w ramach swojej codziennej działalności. Niezaprzeczalnie w przeciągu wieków podejście to ulega różnym przemianom w stosunku do konkretnych gatunków, ale ogólny kierunek rozwoju jest łatwo zauważalny od momentu udomowienia pierwszych zwierząt – rozmnażać je, aby zapewnić sobie pokarm, przez co zwiększać populację, która jest w stanie się sama wykarmić, co z kolei prowadzi do dalszego rozwoju hodowli, co skutkuje wzrostem liczebności człowieka na ziemi. Tak właśnie działało to przez tysiące lat, co w sumie całkiem zgrabnie ukazuje autor w swojej książce. Dla osób wybiegających dalej w przyszłość pozostaje jednak pytanie, jak długo może to trwać. Szkoda, że autor nie podjął tego tematu.

Nie ukrywam, że osobiście spodziewałem się czegoś więcej po tej książce. „Zażyła więź” to na pewno przyjemna lektura, ale napisana w sposób dość płytki. Brak tutaj jakiejś większej wizji oraz poruszania bardziej złożonych problemów związanych z dziejami zwierząt. Jasne, mamy sporo historycznych ciekawostek i informacji poświęconych losowi zwierząt, np. w Wielkiej Brytanii, ale poza tym niewiele z tego wynika. Ot, autor podkreśla znaczenie zwierząt w rozwoju ludzkości i jednocześnie zarzuca nam ich złe traktowanie. I jedno, i drugie jest oczywistą prawdą, ale spodziewałem się jednak, że autor pokusi się o jakąś głębszą wizję, spróbuje nakreślić jakiś podskórny proces dziejów, wskaże na możliwy rozwój wydarzeń w przyszłości. Niestety, nic takiego nie ma miejsca.

Zamiast tego dość często autor powtarza się, przywołując te same argumenty w różnych rozdziałach książki. Sporo mamy również faktów z historii powszechnej, dla których zwierzęta stanowią niejako pretekst (np. historia podbojów Mongołów, rola kawalerii na współczesnych polu bitwy). Ogólnie jest też znacząca dysproporcja odnośnie opisów poszczególnych gatunków zwierząt, gdzie koń mocno wybija się nad pozostałymi zwierzęcymi bohaterami książki. A jeśli jesteśmy już przy mankamentach książki, mam mieszane uczucia w stosunku do polskiego tłumaczenia, które zdaje się nie posiada konsultacji merytorycznej, a przynajmniej takowej informacji wydawca nie zamieszcza, co niejako tłumaczy pewne niedociągnięcia terminologiczne. Na przykład Aleksander Macedoński występuje w tekście jako „generał” a nie król, mamy „epokę lodową”, który to termin raczej nie występuje w polskiej terminologii naukowej, mamy wreszcie mapy historyczne, których opisy są gdzieniegdzie co najmniej wątpliwe. Również w tabeli chronologicznej możemy znaleźć kontrowersyjny zapis, jakoby okres 1899-1918 to „ostatnie wykorzystanie na szeroką skalę zwierząt w działaniach wojennych”, co generalnie nie jest prawdą, chyba że historia powszechna nie sięga za Bug.

Zatem w mojej ocenie książkę Fagana pozostaje zaliczyć do miana tzw. „amerykańskiej lektury” - lekkiej, łatwej i przyjemnej. Parę ciekawostek można się jednak z niej dowiedzieć, a dodatkowo – co chyba najważniejsze – kieruje naszą uwagę na pewien palący problem współczesności. Nie można zaprzeczyć, że aktualnie człowiek ma coraz mniejszy kontakt ze zwierzętami, pomijając te domowe. Dobrze, że są książki, które próbują na nowo nawiązać zażyłą więź między nami a nimi. Od nas zależy, czym owa zażyłość będzie się charakteryzować. A książkę można przeczytać, na pewno nie zaszkodzi.

Bardzo poprawnie napisana książka, która ma za zadanie przypomnieć nam o ogromnej roli zwierząt w historii rozwoju ludzkości. „Zażyła więź” cofa się do początków naszego bytowania na Ziemi, aby odszukać moment, w którym zwierzęta stały się nie tylko zagrożeniem, którego trzeba się obawiać, lub pożywieniem, na które trzeba zapolować, ale także nieocenionym wsparciem...