Co przeciętny polski Czytelnik wie o kampanii włoskiej lat 1943-1945? Oczywiście, kojarzy ją z bitwą o Monte Cassino i udziałem wojsk polskich, przedstawianym zresztą w duchu bohatersko-martyrologiczo-triumfalistycznym (wielkie zwycięstwo Polaków, okupione olbrzymią daniną krwi, niedocenione i wręcz tuszowane przez cały świat, a ulegających Stalinowi zachodnich aliantów w szczególności, zakłamanie to powielały następnie polskie władze komunistyczne, w odpowiedzi na co Monte Cassino stało się symbolem niezłomnego patriotyzmu i poświęcenia, ostatecznie, po latach, zwycięskiego). Oczywiście, Monte Cassino zajmuje poczesne miejsce w książce J. Hollanda. Autor oddaje też honor wojskom polskim, przedstawiając udział Polaków w kampanii włoskiej w barwach nader pozytywnych. Podkreśla bohaterstwo i niezwykle wysoki procent strat osobowych, pisze nawet o nie dotrzymaniu w Jałcie alianckich zobowiązań i słusznym poczuciu opuszczenia, jeśli nie zdrady, odczuwanym przez żołnierzy polskich, którzy pomimo to odważnie walczyli do końca kampanii. Zarazem jednak nie powiela naszych narodowych mitów o zdobywcach klasztoru Monte Cassino, szturmowanego uprzednio kilkukrotnie i bezskutecznie w ciągu pół roku przez armie z połowy świata. Pisze wprost, że natarcie polskie zakończyło się kolejną, krwawą łaźnią, a pozycje niemieckiej Lini Gustawa (której element stanowiło wzgórze Monte Cassino) przełamali tak naprawdę... kolonialni żołnierze marokańscy, walczący pod flagą Wolnej Francji. Mieli zresztą do tego predyspozycje, jako wychowani w górach i wyszkoleni do walki w podobnym terenie. Przełamanie to nastąpiło na innym odcinku, spowodowało jednak generalny odwrót wojsk przeciwnika, zagrożonych okrążeniem. To wtedy Polacy zajęli opuszczony już de facto przez niemieckich spadochroniarzy klasztor. Dla wielu rodaków to herezja, angielski Autor (chociaż bardzo przychylny Polakom i sprawie polskiej) nie musi jednak powielać naszych wyobrażeń. A nam samym przyda się spojrzenie bardziej obiektywne.
Podobny obiektywizm (możliwy ze względu na upływ czasu i brak spowodowanych powojennymi losami własnego narodu kompleksów) J. Holland okazuje w wielu innych kwestiach i stanowi on jedną z głównych wartości książki. Ukazuje jasne i ciemne strony postępowania właściwie wszystkich stron zaangażowanych w wojnę we Włoszech. Żołnierze niemieccy walczyli mężnie i skutecznie do samego końca, pomimo trudnej, a ostatecznie wręcz beznadziejnej sytuacji. W wielu wypadkach wykazywali się większym zdyscyplinowaniem i oszczędzaniem ludności cywilnej niż alianci (zdecydowanie mniejsza liczba indywidualnych gwałtów i rabunków). Z drugiej strony, potrafili bez mrugnięcia okiem dokonywać masowych zbrodni na tejże ludności w ramach nakazanych przez dowództwo antypartyzanckich pacyfikacji, w trakcie których mordowano z zimną krwią tysiące mieszkańców całych wsi i miasteczek. Alianci bez skrupułów bombardowali cele cywilne w okupowanej przez Niemców części Włoch, na zajętych przez siebie obszarach ograniczali możliwości działania nowo powołanych władz włoskich, tolerowali korupcję i przestępczość gospodarczą, nie troszczyli się o podstawowe potrzeby bytowe Włochów. Z kolei partyzantów włoskich traktowali instrumentalnie, wzywając do walki z Niemcami, często jednak ograniczając następnie obiecane zrzuty broni i zaopatrzenia, zwłaszcza gdy partyzantka ta nabierała zabarwienia komunistycznego. Ogólnie zresztą front włoski stawał się zakładnikiem szerszych sporów strategicznych i geopolitycznych pomiędzy USA a Wielką Brytanią. Dodajmy, iż to żołnierze alianccy znacznie częściej niż Niemcy dokonywali indywidualnych grabieży oraz gwałtów na ludności włoskiej. Wsławili się tu zwłaszcza wspomniani Marokańczycy. Walczyli wspaniale, ale pozostawiali po sobie ślady masowych gwałtów (w okolicach Monte Cassino mieli dokonać ich przynajmniej 3 tys.), rabunków i morderstw. Dowództwo alianckie patrzyło na to przez palce, gdyż nieoficjalnie obiecano im to przy ochotniczym werbunku w szeregi wysyłanego do Włoch Francuskiego Korpusu Ekspedycyjnego. Nawet żołnierze kanadyjscy często szabrowali, co tłumaczono odreagowywaniem bitewnego stresu. Pewien cień pada tu również na Polaków, którzy spalili szereg domostw na obszarach intensywnej działalności komunistycznej partyzantki włoskiej, nie kryli się bowiem z tym, że komunistów nienawidzili bardziej nawet niż Niemców. Można to zrozumieć, biorąc pod uwagę, iż prawie wszyscy przeszli po 1939 r. przez radzieckie łagry, a wieści o upadku powstania warszawskiego i stosunku Stalina wobec tego zrywu, a następnie o układzie w Jałcie nie poprawiały nastrojów, trudno jednak usprawiedliwić. Także sami Włosi nie byli bez winy, głęboko podzielony stosunkiem wobec faszyzmu naród pogrążył się bowiem na domiar wszystkiego w bratobójczej wojnie domowej, często bardziej jeszcze okrutnej niż działania obcych wojsk. Partyzanci wykazywali nadto zbytnia pewność siebie, prowokując wręcz władze okupacyjne oraz lokalnych faszystów i ściągając represje na ludność cywilną. Wszystko to Autor przedstawia bez żadnego retuszu, ukazując cierpienia i tragedie wszystkich zaangażowanych w tę wojnę. Tytuł książki wydaje się jak najbardziej usprawiedliwiony. Warto też zauważyć, że jakkolwiek wielkie byłyby cierpienia i ofiary żołnierzy (po obydwu zresztą stronach frontu), największe tragedie i tak przeżywała ludność cywilna zamieszkująca obszar walk. Prawda ta objawia się również w naszych czasach i należy o tym pamiętać.
Wielkim atutem książki jest szerokość spojrzenia Autora, obejmującego zarówno zagadnienia wielkiej polityki i strategii, rozstrzygane na najwyższych szczeblach sztabów i gabinetów, jaki i osobiste przeżycia szeregowych żołnierzy oraz cywilów, po obydwu stronach frontu. Żonglowanie tymi elementami prowadzi jednak do pewnego chaosu, który utrudnia śledzenie klasycznych aspektów militarnych kampanii włoskiej. To z kolei zauważalny minus opracowania, wskazywany w poprzednich komentarzach. Tym niemniej, praca J. Hollanda warta jest przeczytania, przedstawia bowiem wydarzenia z wielu perspektyw i bez czarno-białego schematu.

Co przeciętny polski Czytelnik wie o kampanii włoskiej lat 1943-1945? Oczywiście, kojarzy ją z bitwą o Monte Cassino i udziałem wojsk polskich, przedstawianym zresztą w duchu bohatersko-martyrologiczo-triumfalistycznym (wielkie zwycięstwo Polaków, okupione olbrzymią daniną krwi, niedocenione i wręcz tuszowane przez cały świat, a ulegających Stalinowi zachodnich aliantów w...