„Częścią współistnienia było napięcie. Przekonanie, że jakkolwiek dobre stosunki łączyłyby polskich i ruskich, najważniejsza pozostaje przynależność do swoich. Były też zadawnione pretensje oraz podejrzenia, że nie zajmujemy równoważnych pozycji we wspólnym świecie, że oni na pewno mają lepiej”.

Byłem bardzo zaintrygowany, biorąc do ręki najnowszą książkę Anety Prymaki-Oniszk pod tytułem „Kamienie musiały polecieć. Wymazywana przeszłość Podlasia”. Ukazała się ona nakładem Wydawnictwa Czarne w znanej serii Sulina. Autorka jest uznaną reporterką, zdobywczynią nagród i wyróżnień. W swojej najnowszej książce połączyła historię rodzinną z dramatyczną historią Podlasia i uczyniła to w mistrzowski sposób. Dzięki temu czytelnik otrzymał rewelacyjnie napisany reportaż, który przynosi ogrom wiedzy i zmusza do refleksji nad historią. Historią, która po raz kolejny okazuje się trudna, niewygodna i wcale nie tak czarno-biała jak chciałoby wielu.

Ale po kolei. Jesteśmy skłonni myśleć o Polsce i jej historii jako o całości. Tymczasem zwłaszcza po II wojnie światowej takie myślenie jest ahistoryczne. Zupełnie inne były doświadczenia mieszkańców Polski centralnej, Śląska, Ziem Odzyskanych czy Podlasia właśnie. Podlasie jest tu szczególnym regionem. Dlaczego? Ponieważ zamieszkiwała go białorusko-prawosławna społeczność. Były to takie miniaturowe Kresy, tyle że po polskiej stronie granicy. Myliłby się jednak ten, kto by sądził, że koniec wojny przyniósł tym terenom upragniony spokój. Wręcz przeciwnie, dla wielu zaczął się nowy akt dramatu. Powojenne przesiedlenia, zbrodnie popełniane pod osłoną nocy, strach i niepewność jutra, prześladowania przez komunistyczne władze.

Anna Prymaka-Oniszk już od pierwszej strony swojej książki przykuwa naszą uwagę. Jej język i styl sprawiają, że reportaż ten czytamy jak powieść. Naprawdę ciężko się oderwać od lektury. Jednocześnie autorka przede wszystkim chce opowiedzieć tę historię dla samej siebie. Chce zrozumieć siebie i lepiej poznać historię swojej rodziny. Paradoksalnie efektem tych poszukiwań jest arcyciekawa książka o trudnej przeszłości Podlasia. Punktem wyjścia jest dla autorki zamordowanie jej dziadka przez „bandę” w maju 1945 roku.

Przez wiele lat milczano o tym, co się działo na Podlasiu po II wojnie światowej. Ludzie wiedzieli, ale wiedzę tę zachowywali dla siebie. Ewentualnie dzielili się nią „wśród swoich”. Nikomu nawet do głowy nie przyszło, aby mówić czy pisać o dramatycznych doświadczeniach białoruskiej mniejszości. Dlaczego? Powodów było wiele. Przede wszystkim po wojnie Polska odradzała się jako państwo jednolite narodowo i wyznaniowo. Choć było to wbrew oficjalnej komunistycznej ideologii, to jednak władze chciały, aby Polska była zamieszkiwana przez Polaków i katolików. Białorusini nie pasowali do tej wizji. Nie pasowały ich język, kultura i wiara. Rozumiejąc to wszystko, robili co w ich mocy, aby odciąć się od tego dziedzictwa i spolonizować. Tylko tak mogli czuć się względnie spokojnie.

Ale lata powojenne to jeszcze jeden ważny aspekt, o którym pisze autorka. Chodzi oczywiście o działalność podziemia niepodległościowego. Właśnie na tym polu pojawiają się największe rozbieżności, uproszczenia i przeinaczenia. Dla większości Polaków partyzanci walczyli z komunistami o wolną Polskę. Jednak dla Białorusinów byli oni bandytami rabującymi ich dobytek. Byli bezwzględnymi oprawcami, przed którymi drżała miejscowa ludność. Z lektury książki wyłania się wstrząsający obraz terytorium, na którym „leśni” robili, co chcieli. Władza ludowa była jeszcze zbyt słaba, by zapewnić ochronę miejscowej ludności. Inna sprawa, czy leżało to w jej interesie? Wszak Białorusini mieli opuścić Polskę, mieli wyjechać „do raju”. Tak więc komuniści i „partyzanci” mieli wspólny cel.

Przyznam szczerze, że jestem pod wielkim wrażeniem tej książki. Autorka nie zadowala się prostymi odpowiedziami, chce zrozumieć historię, chce dowiedzieć się „dlaczego”. Dlaczego jej dziadek został zamordowany przez „bandę”? Czy można poczęstować herbatą zabójcę własnego ojca? Czy można przyjaźnić się z dziewczyną, której brat w nocy obrabował nasz dom? Takich pytań w tej książce jest dużo więcej. Dlaczego Białorusini tak mocno wyparli to wszystko ze swojej pamięci? Czy dziś można już otwarcie mówić o tych wydarzeniach?

„Kamienie musiały polecieć. Wymazywana przeszłość Podlasia” to rewelacyjnie napisana książka, poruszająca bardzo ważne i trudne tematy. Nie oszukujmy się, historia Podlasia nie jest obecna w powszechnej świadomości społecznej. Najwyższy czas to zmienić. Aneta Prymaka-Oniszk wykonała arcyważny krok w tym kierunku. Wszystkim bez wątpienia polecam ten tytuł.

Wojciech Sobański