Gdyby wyobrazić sobie sytuację, która najpewniej się nie wydarzy, ale wedle której zaczepiłby mnie dziś na rogu nieznośnie rozpalonej, mojej poznańskiej ulicy zakamuflowany socjolog-ankieter, atakując znienacka pytaniem: „jakie zjawisko należące do historii religii budzi twoje największe zdumienie i bezgraniczną fascynację?”, to bez namysłu, spontanicznie i w szybko wywołanej tym pytaniem ekstazie, wykrzyczałbym: gnostycyzm starożytny! Wówczas okazałoby się, że owym ankieterem był tajemniczy nieśmiertelny ezoteryk, hrabia de Saint-Germain, rekrutujący mystów bądź po prostu sam boski Hermes Trismegistos. Chwilę po tym, zostałbym wtajemniczony w arkana świętej wiedzy, resztę życia spędziłbym na kontemplacji albo rychło przeniósłbym się w przestrzenie opisywane jedynie przez mitologiczną geografię. Powtórzmy jednak, że taka sytuacja najpewniej się nie wydarzy.

Eric Voegelin nie mógł się nadziwić, jak bardzo czas mu współczesny jest „gnostycki”. Hans Jonas im bardziej zagłębiał się w gnostyckie traktaty hermetyczne, tym bardziej miał poczucie, że lepiej rozumie Heideggera i francuskich egzystencjalistów, i na odwrót: im bardziej zagłębił się w Heideggera, tym lepiej rozumiał starożytnych. Emil Cioran rozpisuje się o Złym Demiurgu. Umberto Eco charakteryzuje niektóre z nowych modeli interpretacji jako – uwaga – „gnostyckie”. Martin Buber na kongresie Eranosa nazwał Carla Gustava Junga „gnostykiem” i była to w intencji, jak się wydaje, obraza. Gilles Quispel uznaje „gnozę” za kolejną religię uniwersalistyczną o powszechnej i jednolitej strukturze. Manichejczycy, średniowieczni katarowie, kabaliści – to, wedle opinii specjalistów, spadkobiercy i kontynuatorzy antycznej „gnozy”, choć różnie bywa z dowodem historycznym. New Age – „gnoza”; William Blake – „gnostyk”; Baudelaire – „gnostyk”; Andre Breton – jak wyżej; „neognoza” Rudolfa Steinera – też „gnoza”. Wszystko to rozbudza sytuację pytajną: o co w tym wszystkim chodzi? Cóż to za pojęcie o takim poziomie ogólności, które ogarnia tak wiele? A może ja lub Ty, Drogi Czytelniku również jesteśmy gnostykami?

Nic lepszego nad to, by polecić zainteresowanym dzieło Kurta Rudolpha, autora monumentalnej rozprawy o późnoantycznym zrywie religijnym, który stał się modelem dla wszelkich późniejszych „gnoz”. Oszałamiająca erudycja autora idzie w parze z imponującym warsztatem filologicznym. Rudolph głównie sięga bezpośrednio do starożytnych źródeł pisanych i rekonstruuje dualistyczne światy, skutki pracy mitotwórczych geniuszy, rządzone prawami niszczycielskiego Czasu, symbolizowanego przez Uroborosa, węża zjadającego własny ogon; gdzie boska dusza ludzka na skutek kosmicznej katastrofy została wymieszana z przykrą substancją materii; gdzie ratunku szukać jedynie poprzez wtajemniczenie w boską i zbawienną „wiedzę” - gnozę.

Rudolph dokonuje swojej interpretacji, wykorzystując m.in. fragmenty pism chrześcijańskich apologetów z pierwszych wieków naszej ery, w których zacytowani zostali gnostyccy adwersarze teologicznej polemiki, przetrwałe pisma hermetyczne, jak i odnalezioną w 1945 koptyjską bibliotekę z Nag Hammadi. Znakomitym uzupełnieniem tej znakomitej lektury są przerywające tekst od czasu do czasu ilustracje i fotografie m.in. antycznych gemm magicznych, diagramu ofitów, alabastrowych czar z przedstawieniem scen kultowych, cudem przetrwałych manuskryptów, zawierających formuły magiczne czy chińskich manichejczyków.
Dodajmy na koniec, że książka Rudolpha elegancko wydana dla nas przez Nomos, uchodzi za wybitne i jedno z najlepszych dzieł w światowej, naukowej literaturze przedmiotu, dotyczącej gnozy: niezwykłej formacji duchowej, która stanowiła ongiś największe „zagrożenie” dla rodzącej się, ostatecznie zaś historycznie zwycięskiej i znanej nam do dziś formy chrześcijaństwa.

Tomasz Wiśniewski