Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Emancypacja Żydów na ziemiach polskich u progu rozbiorów i w ich trakcie w literaturze zajmuje ważne miejsce. Na ten temat traktują nie tylko profesjonalne opracowania, ale również jest to podstawą elementarnej edukacji na poziomie gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej. O emancypacji różnych grup w Polsce naucza się w sposób otwarty, podając bogate przykłady – emancypacja Żydów, kobiet, etc. wskazując potrzebę i zaznaczając osoby, które o równouprawnienie walczyły. Wiele współczesnych ruchów wolnościowych również odnosi się do tych kwestii, uznając w tym początków własnej działalności. Odwołania przy tym następują również do Europy. Tą recenzją przybliżę Czytelnikowi problem emancypacji w ujęciu książki Eisenbacha, którą z uwagi na duże spektrum odwołania się do etymologii słowa emancypacja warto przeczytać, aby temat właściwie zrozumieć. Ważne jest poznanie problemu, gdyż wiele niezrozumienia bierze się z tworzonych dawniej nierówności, które odcisnęły swoje piętno na Europie i świecie. Osobiście jest to dla mnie ważna recenzja, gdyż na tym dziele się wychowałem i uznałem za przełomowe w mojej pracy społecznej nad pamięcią o Żydach. Eisenbach uzmysłowił mi także, że warto jest patrzeć na problemy głębiej i rozumieć położenie każdej społeczności w takim spectrum, jakim powinien być identyfikowany i możliwy do poznania drogą faktów i ustaleń historycznych. Zrozumieć problem Żydów ich emancypacji i tzw. kwestii żydowskiej oraz rodzącego się, co jakiś czas i głośno podnoszonego antysemityzmu to sztuka, a nauczyć się patrzyć na to przez właściwy pryzmat, nieobciążony przeświadczeniem propagandy to prawdziwa cnota. Po stronie Żydów i po stronie nie – Żydów wystąpiły w pewnym okresie wspólne interesy, które nakazywały danie im praw, co umożliwiło ich włączenie do społeczeństwa rosyjskiego, pruskiego czy polskiego. Ważne z uwagi na ewentualną przydatność tej grupy. Życzę wszystkim, którzy sięgną po takie książki, aby mogli tak samo jak ja stwierdzić, na czym polega zjawisko emancypacji Żydów i problem, który zrodził się w XX wieku, związany z masowymi prześladowaniami w Europie i na świecie. Książka ta umożliwi przede wszystkim dobre spojrzenie na sprawy emancypacji nie tylko z perspektywy Żydów. Eisenbach wiernie zachował odniesienie się do epoki i jej ujęcia wskazując przy tym zjawiska historyczne w różnych państwach, które Polską się podzieliły i zarządzały w okresie zaborów. Ukazał także to, jak do tych kwestii odnosili się sami Polacy. Przy tym przytacza wiele źródeł i pojęć, które z uwagi na mistrzowską znajomość tematu pozwalają na zrozumienie tego, czym była emancypacja. I tak Eisenbach pisze, że przez emancypacje rozumie wyzwolenie jednostki lub grupy ludności od prawnej, społecznej, ekonomicznej lub politycznej zależności, przejście do cywilno-prawnej samodzielności, dopuszczenie jej w różnych dziedzinach życia do praw, które przysługują już innym mieszkańcom kraju. Eisenbach dodaje w tych założeniach badawczych, że czynnikiem zasadniczym dla całokształtu problemu emancypacji była zmiana statusu prawnego danej grupy ludności, bowiem z tego podstawowego faktu wynikały dalsze konsekwencje warunkujące jej położenie w dziedzinie gospodarczej, społecznej, fiskalnej, oświatowej i politycznej. W Polsce od 1785 roku, a może od początków obrad Sejmu Wielkiego pod wpływem działań pruskich związanych z reformami wprowadzono następujące pojęcia emancypacji: - sposób uformowania, - reformowanie, - zrównanie w prawach, - równouprawnienie, - wnarodowienie. Eisenbach odwołuje się też do istotnego pojęcia tzw. „kwestii żydowskiej”, które obejmuje następujący zakres problematyki w końcu XVIII wieku i przez cały wiek XIX, które rozpatruje w następujących aspektach: - demograficznym – ze względu na liczebność i rozmieszczenie, - prawnym – statuty prawne osobne dla każdej grupy ludności, - gospodarczym – udział Żydów w życiu gospodarczym i jego rozwoju, - politycznym – kwestia żydowska mogła pomagać w ruchu wyzwoleńczym lub osadniczym, - kulturowym – odrębną, jednolitą kulturą, które nie podlegała synkretyzmowi. Najistotniejsze jest tu ujęcie u Eisenbacha emancypacji, którą u Żydów uznaje za zajmującą integralną część ogólnego prądu emancypacyjnego i kształtowania się nowoczesnego społeczeństwa na ziemiach polskich. Uważa, że emancypacje należy rozpatrywać w kontekście rozpadu całego feudalnego systemu Europy i wyzwalania się grup prawnie upośledzony – chłopów i mieszczan. Uważa to za dobre podejście do problemu, choć zaznacza że w każdym europejskim kraju wyglądało to zupełnie inaczej, co dyktowała określona specyfika. Eisenbach wprowadził ważną definicję do problemu emancypacji mówiąc, że: „Emancypacja etnicznej i religijnej mniejszości o określonym obliczu społecznym w kraju o ustroju stanowym, w których w różnych instytucjach istnieją dwa układy feudalny i burżuazyjny, jest zagadnieniem złożonym i wieloaspektowym. Można je wyjaśnić jedynie przez powiązanie z zewnętrznym układem odniesienia – z likwidacją barier stanowych i równouprawnieniem innych grup mieszkańców kraju”. Eisenbach wyjaśnia również poszczególne fakty historyczne, wokół których toczyły się w Europie dyskusje i projekty wokół różnych spraw emancypacyjnych, nie tylko dotyczących kwestii żydowskiej. Był to burzliwy czas przepełniony działalnością ruchów rewolucyjnych i wolnościowych, które funkcjonowały w epoce Świętego Przymierza. Proces emancypacji na ziemiach polskich zdaniem Eisenbacha zależał od: - stopnia rozwoju ekonomicznego danej dzielnicy, - polityki rządu, - o stosunku polskich grup społecznych i środowiskowych do ludności żydowskiej i tzw. „kwestii żydowskiej”, - od wzniesienia się fali rewolucyjnej i kolejnej fazy reakcji i odwilży. Eisenbach usystematyzował również światowe modele działające u schyłku XVIII i XIX wieku służące za punkt odniesienia dla ruchu wolnościowego na ziemiach polskich: - amerykański – faktyczny, od 1776r. wprowadzający liberalne zasady wolnościowy (Autor wskazuje Konstytucje Stanów Zjednoczonych i Deklarację Niepodległości),- francuski – rewolucyjny (Autor wskazuje ustawę z 22 września 1791r. i Kodeks Cywilny Napoleona z 1801r.),- pruski – kompromisowy (Autor wskazuje edykt marcowy z 11 marca 1812r. zrównujący Żydów w prawach z resztą obywateli). Marcin Łupkowski