Jehoszua Perle

Żydowski pisarz, publicysta i tłumacz, przedstawiciel realizmu i naturalizmu, tworzący wyłącznie w jidysz. Urodził się w 1888 r. w Radomiu w ubogiej rodzinie robotników żydowskich na Podwalu. Uczęszczał do chederu. Następnie dzięki stypendium gminy żydowskiej ukończył szkołę realną w Radomiu. Po jej ukończeniu w 1905 r. zamieszkał w Warszawie, pracując w wielu zawodach, przede wszystkim jako subiekt i niższy urzędnik, a także jako księgowy. Współpracował z prasą żydowską. Perle znał dość dobrze język rosyjski, nieco słabiej język polski, nie na tyle jednak, aby tworzyć utwory literackie czy artykuły prasowe. Podczas kampanii wrześniowej zbiegł do Lwowa, lecz po zajęciu tego miasta przez Niemców przyjechał z powrotem do Warszawy. W czasie okupacji niemieckiej znalazł się w getcie warszawskim i pracował w Wydziale Propagandy Zakładu Zaopatrywania przy Judenracie, gdzie redagował plakaty. To zajęcie zapewniało mu skromną egzystencję. W 1943 r. przeszedł na „stronę aryjską”, lecz padł ofiarą niemieckiej prowokacji w Hotelu Polskim przy ul. Długiej. Został wywieziony do Bergen-Belsen, skąd został następnie przeniesiony wraz z synem do Auschwitz-Birkenau, gdzie zginął wiosną 1944 r.

Perle debiutował w 1908 niewielkim opowiadaniem pt. Szabes (Szabat) w gazecie warszawskiej. Jest autorem zbiorów realistycznych opowiadań, pokazujących codzienne życie niezamożnych Żydów: Unter der zun (Pod Słońcem, 1920) i Najn a zejger in der fri (Dziewiąta rano, 1930). Wydał też powieści Jidn fun a ganc jor (1935, Żydzi dnia powszedniego, polski przekład 1998) i Di goldene pawe (t. 1 – 1937, t. 2 – 1939, Złoty paw, polski przekład 1 tomu 1938). Za Żydów dnia powszedniego otrzymał nagrodę żydowskiego PEN Clubu. Perle zajmował się również tłumaczeniem literatury polskiej na jidysz. Tłumaczył dzieła Janusza Korczaka i Wacława Sieroszewskiego. W czasie wojny, współpracując z Oneg Szabat, napisał eseje Churbn Warsze (Zniszczenie Warszawy) oraz Numer 4580. Zdał także relację ze swego pobytu we Lwowie. Jego twórczość należy do późnego realizmu z wyraźnymi akcentami naturalizmu, sam Perle podkreślał, że największy wpływ na jego warsztat literacki miał Icchok Lejb Perec. Bohaterami jego utworów są ubodzy Żydzi – rzemieślnicy, sklepikarze i drobni urzędnicy.

Współcześnie znane są tylko dwie jego książki, wydane w języku polskim. Są to powieść „Żydzi dnia powszedniego” oraz znakomita relacja o getcie i jego zagładzie, napisana w formie zbliżonej do pamiętnika w latach 1942–1943. Jej znaczący fragment znalazł się w pracy „Archiwum Ringelbluma – getto warszawskie” (1980).