Jesteśmy społecznością, która kocha książki

Dzieje stosunków polsko-rosyjskich w okresie XVIII-XX wieku przynajmniej w zarysie znamy z lekcji historii. Anatol Taras, białoruski historyk, podjął się trudnej sztuki zebrania prawie 300 lat obopólnych relacji w jedno dzieło, które nazwał "Anatomia nienawiści". Należy od razu zaznaczyć, że tytuł książki należy brać dosłownie, albowiem autor nie pretenduje do napisania wyczerpującej monografii na temat relacji polsko-rosyjskich, pomija bowiem zupełnie kwestie kontaktów gospodarczych, kulturalnych, naukowych itp. Raczej chce nam przedstawić kolejne etapy narastania nienawiści i wzajemnej urazy między dwoma narodami. Oznacza to, że w swojej pracy skupia się on głównie na wydarzeniach politycznych, militarnych oraz po części religijnych. Zacznijmy jednak od kilku uwag dot. polskiego wydania książki. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że autor bazował głównie na źródłach rosyjskich i białoruskich, co pociąga za sobą nieraz znaczące odstępstwa od ustaleń polskich badaczy. Informuje o tym wydawca w przedmowie, gdzie zaznacza, że niektóre fragmenty oryginału zostały skorygowane, a "w przypadku znaczących odstępstw od faktów" - usunięte z przekładu. Skoro wydawca decyduje się na druk pozycji o objętości ponad 800 stron, należy zadać zasadnicze pytanie – czy pozycja ta może wnieść coś nowego w omawiane zagadnienie, czy też takowego wkładu nie wnosi? Jeśli nie wnosi, to należy zadać kolejne pytanie o sens jej wydawania. A jeśli wnosi, to należałoby opublikować ją w takiej formie, w jakiej uczynił to autora, a treści niezgodne z ustaleniami polskiej historiografii wytłuścić i odpowiednio skomentować. Tymczasem wydawca informuje nas, że gdzieniegdzie zostało coś „wycięte”, a dane liczbowe skorygowane. I choć te ostatnie korekty są zaznaczone przypisami, to jednak ograniczają się one do informacji o fakcie korekty, bez podania wartości i cyfr podawanych przez autora. Zastosowano zatem tutaj cenzurę treści, co wywołuje moje mieszane odczucia. Nie wiedząc, co zostało usunięte, zawsze istnieje ryzyko, że otrzymujemy przekaz znacząco odbiegający od intencji jego twórcy. Kolejna uwaga dotyczy korekty tekstu przed wydaniem. Nie jest ona doskonała i czytelnik co jakiś czas odkrywa różnego rodzaju "wpadki". Do tej samej kategorii należy zaliczyć zupełnie nieczytelne mapy bitew pod Racławicami i Raszynem. Zamiast ogólnie przyjętych, geometrycznych przedstawień oddziałów, zdecydowano się na symbole graficzne z wizerunkami żołnierzy, co niestety bardzo utrudnia analizę przebiegu obu starć. Natomiast obecność map historycznych dot. omawianego okresu z pewnością ułatwia odbiór omawianej pracy. Ale wróćmy do samej zawartości książki - na ponad 800 stronach autor omawia wydarzenia od początku XVIII do połowy XX wieku. Osoba po kursie historii nie znajdzie tutaj raczej nic nowego czy odkrywczego. Polscy badacze już dawno spisali i opracowali historyczną narrację tamtych czasów. Czytelnik taki może jednak zyskać pewne nowe punkty spojrzenia na niektóre kwestie. Natomiast dla dla osób chcących rozszerzyć swoją wiedzę, omawiana pozycja może być bardzo pomocna dla zrozumienia skomplikowanych i bolesnych stosunków polsko-rosyjskich na przestrzeni ostatnich trzech stuleci. Książkę otwiera mocna teza autora, który wyklucza naród rosyjski z grona ludów indoeuropejskich oraz słowiańskiej grupy etnicznej. Tym samym autor wskazuje na genetyczne uwarunkowanie nienawiści między Polakami a Rosjanami. Teza ta została podparta badaniami genetyków Rosyjskiej Akademii Nauk. Autor nie podaje jednak żadnych odnośników do wyników tych badań. Kolejna sprawa warta odnotowania - Anatol Taras w swojej książce nie jest do końca neutralny w prezentowanych sądach i opiniach. Widać wyraźnie, że w zderzeniu dwóch żywiołów, rosyjskiego i polskiego, sympatia autora znajduje się po stronie polskiej. Po części wynika to oczywiście z historycznej agresywności Imperium Rosyjskiego w stosunku do Białorusinów, Ukraińców i Polaków, przy jednoczesnym odrzuceniu przez autora rosyjskich roszczeń do spuścizny po Rusi Kijowskiej. Trudno nie odnieś wrażenia, że w swojej książce Anatol Taras próbuje również przemycić pewną narracje historyczną dla odbiorcy białoruskiego (np. przy okazji omawianiu kwestii dominującego żywiołu narodowego w Wielkim Księstwie Litewskim, którym, według autora, jest żywioł [biało]ruski, a nie litewski). Trzeba dodać, że ten swoiście białoruski punkt widzenia, który prezentuje autor książki, może wnieść pewne interesujące spojrzenie na temat historii Polski. Warto tutaj poruszyć dla przykładu kwestię II RP i jej stosunku do mniejszości narodowych. Zjawisko kolonizacji i polonizacji kresów, na które zwraca uwagę autor książki, jest stosunkowo mało znane szerszemu kręgowi polskich odbiorców. Smutna to lektura dla polskiego czytelnika. Historia schyłku polskiej państwowości, burzliwy okres walki o wybicie się na niepodległość, wielkie zwycięstwo w roku 1920, które okazało się tylko preludium do kolejnej klęski, wreszcie wstrząsająca zbrodnia katyńska i sowietyzacja Polski – we wszystkie te wydarzenia, okupione ogromem ofiar i cierpienia, była zamieszana Rosja. I, co smutniejsze, całościowy obraz tych stosunków, w których naród polski poniósł ogromne straty, w żadne sposób nie wpływa na ocenę elit rosyjskich odnośnie własnej historii. Jak słusznie zauważa autor w zakończeniu, Rosja nadal nie jest w stanie zrozumieć "rusofobii" Polaków, choć doświadczenie ostatnich trzech stuleci dobitnie ukazuje, która strona we wzajemnych relacjach częściej uciekała się do przemocy, podstępu i ucisku. I nie wydaje się, żeby cokolwiek w tej kwestii miało się zmienić. Nadal w rosyjskiej narracji historycznej dominującą rolę odgrywa imperializm (zastanawiające jak imperializm carski przekształcił się w komunistyczny internacjonalizm, by po upadku ZSRR powrócić do swych korzeni). Zanotujmy zatem na sam koniec smutną refleksję autora - „w Rosji historia jest bronią, podczas gdy w Europie – nauką”. Pamiętajmy o tym. Mimo wszystkich niedociągnięć, warto sięgnąć po powyższą pozycję. To solidne opracowanie polskiej historii, pisane z nieco innego punktu widzenia. O mądrości człowiek świadczy zdolność spojrzenia na siebie samego i swoje otoczenie z odmiennej, nieraz obcej perspektywy. Takie spojrzenie potrafi nieraz odsłonić sprawy, których nie dostrzegaliśmy.