William T. Vollmann

Uff, nareszcie udało mi się przez to monumentalne dzieło przebrnąć. Przebrnąć, bo nie przeczytać. Po pierwsze to prawie 900 stron drobnego druku. Po drugie w tym monumencie jest multum niewidocznych przy pierwszym wejrzeniu niszy i szczelinek erudycyjnych, które wiodą nas przez niby oczywiste, ale niekoniecznie, bo jakaś tajemnica w każdej niszy się wciąż czai, czasem objawia. Na pewno nie jest to klasyczna powieść, a raczej zbór naszpikowanych detalami esejów - dłuższych bądź krótszych - podczas lektury których czytelnik co rusz łapie się na tym, że tonie w jakimś oceanie niewiedzy. Rzecz wprawdzie dotyczy mistrzowsko - choć subiektywnie, po autorsku - przedstawionych czasów dwóch w makabrę odzianych totalitaryzmów XX wieku (nazizmu i bolszewizmu),ale podana ta strawa została przez autora w postaci tak zmiksowanej, że można zwątpić w rzetelność wiedzy nabytej podczas lekcji historii. Zwłaszcza, gdy się bywało uważnym słuchaczem. Na szczęście wiele w przypadku dzieła Williama T. Wollmanna rozjaśnia obszerna bibliografia oraz odautorskie wyjaśnienia. Okazuje się, że autor w tej (nie)powieści miksuje wydarzenia i postaci po swojemu, ważąc w wyobraźni koktajl eksplodujący na kartach książki wyborną miksturą faktów i fikcji. Bo jest tu Szostakowicz, Hitler, Guderian, Stalin, Chruszczow, Konstantinowska, Karmen (reżyser sowiecki),Własow, Kollwitz, Szulżenko Kławdia, Krupska Nadieżda.... i długo by tak można wyliczać. A wszyscy oni w niewiarygodnych konfiguracjach politycznych i towarzyskich, uwikłani w sieci systemów, w których z trudem przychodziło im się poruszać, a w których ostatecznie jakimś cudem się odnajdywali. "Centrali Europa" streszczać nie sposób, to się po prostu czyta (choć bywają momenty znużenia nadmiarem fantazji) z narastającym podziwem dla erudycji autora. Choć książka jest artystyczna ucztą, to refleksje po jej przeczytaniu są jak najsmutniejsze. Przecież to wszystko się wydarzało, a najgorsze, że czynili to ludzie ludziom i zawsze z przekonaniem, ze w dobrej wierze i w imię wyższej konieczności. Chociażby dla zrozumienia zawiłości i podłości totalitaryzmów minionego stulecia należy przez gąszcz zawartych tu treści przebrnąć.