Gdy to piszę, na świecie (na razie jedynym, jaki mamy) nie dzieje się dobrze. Afganistan – taki kraj, który lata temu był, jak wiele innych, baaaardzo daleko, ale, znów jak wiele innych, nagle się przybliżył, bo wszystko się przykurczyło od globalizacji – no więc ten Afganistan pogrążony jest w totalnym chaosie po tym, jak talibowie przejęli władzę. W pobliżu lotniska w Kabulu właśnie wysadzili się zamachowcy, liczba ofiar i rannych to już kilkadziesiąt i kilkaset osób; i nie oszukujmy się, te liczby mogą niestety tylko rosnąć.

Żeby uciec od śledzenia wiadomości i gryzienia palców z totalnej bezradności, próbuję czytać. Teraz akurat „Rewoltę” Nadava Eyala, co się niesłychanie splata z kolejnym globalnym kryzysem. I już chętnie bym tę pozycję poleciła, gdyby nie to, że chciałam o miastach. Wyśnionych, szczęśliwych, najlepszych pod słońcem.

„Dysfunkcyjne kraje, rozkwitające miasta”

Co ciekawe, tak się jakoś składa, że te wyśnione, szczęśliwe, idealne miasta też nierzadko rodzą się z mniejszych i większych kryzysów. Zwłaszcza z takich, które za nic mają jakiekolwiek państwowe granice. Z Afganistanu w świat rusza właśnie wielka fala uchodźców, co zupełnie nie powinno dziwić po tym, jak od 2010 roku ludzie uciekają z ogarniętej wojną domową Syrii. A to wciąż nie wszystko, bo na ten kryzys migracyjny nakłada się katastrofa klimatyczna – naprawdę świat, w którym żyjemy (i wciąż jedyny, jaki mamy) traktujemy nierzadko w sposób wyjątkowo podły. Są na Ziemi miejsca, w których nie da się już żyć, bo temperatura sięga tam zenitu, a gleba nie przynosi żadnych plonów. Stamtąd też uciekają ludzie. Uciekają do miejsc, o których sądzą, że będzie im w nich lepiej.
Żyjemy w niesłychanych czasach. Oto miasta stały się dla wielu magnesem o wielkiej sile przyciągania. Dla tysięcy ludzi to już nie musi być Berlin, Londyn, Paryż czy Nowy Jork; kuszą ich też Lagos, Mumbaj, Pekin. I to bez względu na powietrze, w którym przez smog chwilami nie sposób już oddychać, bez względu na totalny brak zieleni czy slumsy ciągnące się po horyzont, na warunki życia urągające przyzwoitości.

O wszystkim tym pisze m.in. Benjamin R. Barber w książce „Gdyby burmistrzowie rządzili światem: dysfunkcyjne kraje, rozkwitające miasta”. Już sam tytuł pokazuje, że jesteśmy w jakimś punkcie zwrotnym, na jakimś zakręcie. Na naszych oczach kończy się idea XIX-wiecznych państw narodowych, większość ludzi na świecie już żyje w miastach i to ich włodarze powinni zająć się rozwiązywaniem globalnych problemów – przekonuje Barber, pokazując, jak wiele metropolii współdziała razem w różnego typu organizacjach czy stowarzyszeniach. Zwłaszcza że smog, bieda, bezrobocie nie zatrzymują się na granicy Niemiec, Indonezji czy Urugwaju.

Przepis na szczęśliwe miasta

Jak więc urządzić te miasta, do których tak lgniemy? Jak je zorganizować, by stały się dla nas miejscem możliwie najlepszym do życia? Jest kilka książek, w których znaleźć można podpowiedzi, rozwiązania, idee – często wszystko to bezcenne dla miejskich aktywistów, ale ciekawe przecież nie tylko dla nich. Te lektury pozwalają dostrzec też pewną szerszą filozofię współczesnych miast. Tych szczęśliwych, wyśnionych, idealnych – nierzadko już w tytułach.
Kanadyjski dziennikarz Charles Montgomery kilka lat temu napisał coś, co do dziś wielu uważa za biblię dla aktywistów miejskich. Jego „Miasto szczęśliwe” szybko trafiło na listy bestsellerów. I nic w tym dziwnego, książkę czyta się wybornie (podobnie zresztą jak bardzo przystępnego Barbera), w dodatku podsuwa mnóstwo ciekawych koncepcji na budowanie lepszego świata. Jest i o tym, jak zrewitalizować podupadające centra miast, by nasze metropolie zdołały uciec przed rozlewaniem się na przedmieścia, a jednocześnie nie doprowadzić do zbytniej gentryfikacji; jest o wielkiej roli komunikacji zbiorowej i rowerowej w rozładowywaniu i zmniejszaniu korków, a co za tym idzie – walce ze smogiem, ale i o tym, jak bardzo jazda rowerem czy autobusem uszczęśliwia (autentycznie!) w porównaniu z sytuacją, gdy w korku tkwimy w swoim samochodzie; jest wreszcie o wielkiej zdrowotnej roli pieszego chodzenia oraz o mnóstwie innych zjawisk, które tworzą nasze miasta lepszymi, a nas – ich mieszkańców – szczęśliwszymi. No i nie zapomnijmy o konsultacjach społecznych; tworzenie dobrych, przyjaznych miast bardzo mocno opiera się na tym, by wcześniej wiele pomysłów porządnie przegadać. I to z każdym! Znane są przykłady konsultacji, w które wciągnięto zarówno dzieci bawiące się na skwerach, jak i popijających tam piwko bezrobotnych. Bo skwer jest dla wszystkich.

Wreszcie, podpierając się niejednym rankingiem jakości życia, Montgomery przekonuje nas, że do stworzenia miasta szczęśliwego nie zawsze konieczne jest wysokie PKB czy nieskończenie wiele słońca. Miasta szczęśliwe potrafią tworzyć (bo nie chodzi tu tylko o ich zbudowanie, lecz właśnie stałe i świadome tworzenie!) zarówno Duńczycy, jak i mieszkańcy w uboższych krajach Ameryki Południowej.

Miasto to także emocje i relacje

Mogłabym dalej wyliczać, ale dla takich miastolubów jak ja nie tylko „Miasto szczęśliwe” jest wartą lektury książką. Znakomicie o architekturze, urbanistyce, rozwiązaniach w przestrzeni publicznej, które czynią nasze życie lepszymi, piszą też Wade Graham oraz Jonathan F.P. Rose.

„Miasta wyśnione. Siedem wizji urbanistycznych, które kształtują nasz świat” Grahama to fantastycznie napisana opowieść o najważniejszych koncepcjach architektonicznych XX wieku. W dodatku wszystko jest osadzone w czasie i kontekście, autor pokazuje też, jaki wpływ wywarły konkretne pomysły na miasta, w których mieszkamy. Jest tu więc m.in. i o neoklasycyzmie Burnhama, jest i o mieście z wizji Le Corbusiera, mamy antymiasto Wrighta, miasto samoorganizujące się Jacobs i Duany’ego, miasto konsumenckie Gruena i Jerdego, a całość domyka miasto techno-ekologiczne Tengego i Fostera. Które z nich jest najlepsze do życia? Ha! Każde ma swoje plusy i minusy – jak wszystkie systemy, które przyszło nam poznać. Bo nie łudźmy się: nie ma miasta idealnego, jak nie ma idealnego miejsca do życia. Możemy je jedynie z dnia na dzień próbować czynić lepszymi, a co z tego wyjdzie – czas pokaże.

Zwłaszcza że wszystko tutaj zmienia się tak szybko! Czy jeszcze kilkadziesiąt lat temu myślelibyśmy o smogu? Albo o tym, jak ruch samochodowy wpłynie na rozlewanie się miast? Czy o tym, jak paskudnie gorąco będzie, gdy z miast zniknie zieleń? A przecież są to miejsca, w których na co dzień żyjemy, mieszkamy, pracujemy, chcielibyśmy też spędzać możliwie najlepiej czas wolny.

Jak tę najbliższą nam przestrzeń ułożyć? Jak oswoić? Jak się w niej odnaleźć wraz z innymi ludźmi? Pięknie pisze o tym Jonathan F.P. Rose w książce „Dobrze nastrojone miasto”. Jest o wszystkim, co w podtytule „Czego współczesna nauka, pradawne cywilizacje i ludzka natura mogą nas nauczyć o przyszłości życia w miastach”, ale chyba najciekawszy jest pomysł autora na tę książkę. Rose wychodzi bowiem od jednego z utworów muzycznych Jana Sebastiana Bacha, by wybić się z niego niczym z trampoliny i przekonywać nas, że najważniejsza w dobrze urządzonym mieście jest harmonia. Ta z kolei opiera się dla autora na pięciu filarach: spójności, cyrkularności, odporności, a wreszcie – wspólnocie oraz współczuciu. Choć Rose podsuwa też konkretne rozwiązania dla miast w XXI wieku, w czasach katastrofy klimatycznej i kryzysu migracyjnego, to, począwszy od starożytnego okresu Ubajd, najciekawsza jest filozofia, którą proponuje w myśleniu o miastach. Zwłaszcza to, jak dużą rolę przypisuje temu, co nie jest twardą infrastrukturą, drogą czy rurą, lecz wartościami miękkimi, a bezcennymi – mam tu np. na myśli więzi i relacje społeczne, jakie tworzą się w miastach.

Nie-miasto

Ale czy ten punkt widzenia, tak mocno oparty o emocje, antropologię i socjologię, ma szansę na realizację w mieście, w którym króluje mnóstwo technologicznych nowinek, a w każde niemal miejsce dowiezie nas autonomiczne auto? Takim jawił mi się Masdar podczas lektury książki Pauliny Wilk „Pojutrze. O miastach przyszłości”. W swoim literackim reportażu z podróży do różnych miast autorka pokazuje, jak bardzo metropolie zmieniają się już teraz, jak będą zmieniać się za chwilę. Podąża śladem obłędnych inwestycji w ekologię (to Masdar właśnie), ale penetruje też miasta rozwijające się w totalnym chaosie czy takie, które wydają się jednym wielkim eksperymentem. Wilk zabiera nas w podróż fascynującą, z której nieraz jednak chciałoby się już wrócić, tak bardzo jest odhumanizowana, tak daleka od wizji Jonathana F.P. Rose’a. Albo, jeśli nie wrócić, to chociaż skończyć rozdział, by trafić do innego miasta.

Z kolei Deyan Sudjic w „Języku miast” skłania nas chwilami do refleksji, co jeszcze we współczesnym świecie miastem jest, a co niekoniecznie. Autor, dyrektor Design Museum w Londynie, ze swadą pisze nie tylko o miastach włoskich, Kopenhadze (chyba nie ma książki o miastach, w której nie pojawiłaby się stolica Danii), Stambule czy Nowym Jorku, ale też przygląda się nigeryjskiemu Lagos, w którym liczba ludności nie tyle rośnie, co eksploduje, podobnie zresztą jak niepojęte dla przeciętnego Europejczyka warunki życia. Wreszcie Sudjic zabiera nas też do Bay Area w Kalifornii, do siedzib wszystkich internetowych gigantów, jak Google, Apple czy Facebook, by snuć rozważania, czym są te miejsca. Czy tworzą już miasto? Nie? A dlaczego nie? Skoro coraz więcej jest ludzi, którzy na co dzień nie tylko tu pracują, ale i żyją, to dlaczego nie?

No i wreszcie sami siebie zapytajmy: jak będą wyglądać miasta za 20 czy 50 lat? Jak bardzo na ich projektowanie wpłynie choćby pandemia koronawirusa? Czy dziś umiemy już to sobie wyobrazić?