Abdulrazak Gurnah w 2021 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury „za bezkompromisową i współczującą penetrację skutków kolonializmu i losu uchodźcy w przepaści między kulturami i kontynentami”. Wydaje mi się, że każdy, kto przeczyta „Powróconych” oraz „Raj”, w stu procentach zgodzi się z takim uzasadnieniem komitetu. Tak więc z ogromną niecierpliwością będę czekać na kolejne polskie wydania książek tego urodzonego na Zanzibarze pisarza.

„Raj” to historia Yusufa, młodego chłopaka, który w wieku dwunastu lat musi opuścić rodzinny dom. Zapewne wciąż beztrosko wychowywałby się przy matce, gdyby nie fatalne interesy ojca. Pewnego dnia zostaje więc zabrany przez wuja Aziza „na wycieczkę” (sponsora nieudanych inwestycji), która oznacza tak naprawdę koniec dzieciństwa i rozpoczęcie pierwszej w życiu pracy. Tym samym Yusuf nie tylko uczy się nowych obowiązków w sklepie, ale i poznaje Khalila, który tłumaczy chłopakowi skomplikowany świat.

Gurnah w swej powieści podejmuje tematy związane z kolonializmem, dojrzewaniem, imperializmem i przyjaźnią. Afryka w „Raju” jeszcze nie jest pod butem zachodnich imperiów. Tutaj handel wciąż odbywa się dosyć swobodnie, a ludzie maszerują ze swoimi towarami, gdzie im się podoba. Co prawda pojawia się nieufność wobec obcych, a kara wymierzana jest błyskawicznie, jednak mieszkańcy wciąż czują namiastkę kontroli nad swoim życiem. Wszystko to obserwuje nastoletni Yusuf, który ze skupieniem uczy się wielkiego i skomplikowanego świata. Nie wszystko rozumie, ale opisuje nam to, co widzi i jak się z tym czuje. Dzięki temu i my dostrzegamy, jak ta rajska kraina, jaką przez wiele lat była Afryka, szybko się zmienia.

Gurnah pisze również o kontynencie będącym w rozkroku pomiędzy tym, co było, a tym, co może być. Autor cały czas zestawia piękno przyrody z ludzkim okrucieństwem. Yusuf tak naprawdę jest w niewoli u lichwiarza, podobnie jak Khalil. Nie mają szans na odpracowanie długów rodzinnych, a nawet jak je spłacą, to nie mają dokąd pójść. Są kompletnie zależni od możnego patrona. Tym samym niewolnictwo pokazuje swą inną formę, związaną z uzależnieniem ekonomicznym. I brakiem jakichkolwiek alternatyw.

Chociaż ostatnie zdanie poprzedniego akapitu nie jest do końca prawdziwe. Gurnah wskazuje, jaki wybór ma Yusuf. Jednakże trudno nazwać to tak naprawdę satysfakcjonującym rozwiązaniem. Zakończenie świetnie koresponduje z historycznym momentem, w jakim znalazła się Afryka. Autor jakby ucina powieść, ale jest to świetna decyzja. Werdykt co do dalszych losów chłopaka pozostawia w rękach czytelnika.

„Raj” to bardzo dobra książka. Trudna, dzika, wieloznaczna i na wskroś wspaniała. Pełna trafnych uwag i rewelacyjnie oddająca wrażliwość autora. Warto poświęcić jej kilka wieczorów, gdyż jest tego warta. I mam nadzieję, że kolejne książki Gurnaha będą równie zachwycające i angażujące.

Michał Wnuk