Zaczynają grać nagle z taką siłą, z jaką startują sprinterzy! Zatkało mnie. Nigdy i nigdzie nie słyszałem takiej muzyki. Nawet nie chodzi o to, że świetnie była grana. Była zupełnie inna. Była inna niż inne szaleństwa. Odpaliło mi. Na resztę życia”.

Bywają takie książki, które trudno jest zrecenzować. Ze względu na swoją tematykę i specyficzny klimat domagają się tego, aby je po prostu przeczytać, aby je przeżyć. Można je polubić albo nie. Takie myśli nasuwają mi się po lekturze najnowszej publikacji Andrzeja Bieńkowskiego pod tytułem „Trzymałem węża w garści. Śladami muzykantów”. Ukazała się ona nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka. Najpierw kilka słów o autorze. Bieńkowski jest etnografem, profesorem sztuk plastycznych. Znanym z licznych wystaw w Polsce i na całym świecie. Podczas swoich wypraw na wieś zgromadził olbrzymie archiwum etnograficzne.

Doskonale widać, że autor polubił wieś i jej mieszkańców. Przy czym „polubił” nie oznacza, że bezkrytycznie pokochał i zamknął oczy na sprawy mniej chwalebne. Wręcz przeciwnie. Potrafił się wykłócać ze spotkanymi ludźmi, przez co czasem pakował się w kłopoty.

Recenzowana publikacja dzieli się na dwie główne części. „Trzymałem węża w garści” to zbiór krótkich migawek z wyjazdów autora na wieś w latach 1971–2020. Jest to swoiste kalendarium zmian, jakie zaszły na polskiej wsi. Zmian na lepsze i zmian na gorsze. Część druga zatytułowana została po prostu „Śladami muzykantów”.

Autor w swojej książce – takie odnoszę wrażenie – chciał oddać klimat wsi, której już nie ma. Pod tym względem jest to książka nostalgiczna. Bieńkowski pokochał wieś, pokochał wiejski folklor i nieudawaną ludowość. Jednocześnie przyznaje, że wsi tej często nie rozumie i równie często się z nią nie zgadza. Co może aż tak bardzo różnić? Wiadomo, polityka. Zostawmy jednak tę kwestię. Jak już zostało powiedziane, autor nie idealizuje ani wsi, ani chłopów. Stąd też w jego książce jest ciężka praca od świtu do nocy. Są łzy smutku i łzy wzruszenia. Jest alkohol, są bójki i tęsknota za komuną, która tak autora mierzi.

Przede wszystkim jednak są wiejscy muzykanci. Jak to się stało, że kiedyś na wsiach było tylu muzykantów? Tylu skrzypków? Dlaczego harmonia okazała się ich największym wrogiem? Dlaczego byli tak popularni, a z drugiej strony mieli niski status społeczny? Co grali? Jakie przyśpiewki śpiewali? Gdzie się tego wszystkiego uczyli? Czy naprawdę wierzyli w gusła? Czy autor naprawdę widział kota w niebieskie paski?

„Trzymałem węża w garści. Śladami muzykantów” to bez wątpienia wartościowa publikacja. Jeden z jej bohaterów nostalgicznie stwierdza: „Panie Andrzeju, to wszystko przeszło i się nie wróci”. Wieś się zmienia. Nie ma już wiejskich muzykantów. Powoli zostają zapomniane ludowe przyśpiewki. Zostaje żal za utraconą młodością i przeszłością, w której wszystko było inne. Tytuł dla miłośników folkloru, dla wszystkich, którzy szukają nieoczywistej publikacji o polskiej wsi i jej muzykantach.

Wojciech Sobański