Internet. Nieuchronnie spędzamy w nim coraz więcej czasu na zdobywaniu informacji a czasem i wiedzy, komunikowaniu się z innymi i budowaniu relacji, czyli w konsekwencji na realizacji siebie poprzez wymianę treści różnej natury i formy. Jesteśmy wręcz jego przedłużeniem stanowiąc z nim twór, który Timothy Garton Ash nazwał 'kosmopolis'. W swojej najnowszej książce "Wolne słowo. Dziesięć zasad dla połączonego świata", ten historyk polityczny zawarł mnóstwo ważnych i wartych przemyślenia obserwacji popartych przykładami, które zmuszają do refleksji. Profesor pyta o granice wolności w Internecie, który 'skurczył czas i przestrzeń' zbliżając ludzi funkcjonujących przez wieki z wypracowanym konsensusem i napięciami głownie w lokalnych społecznościach. Powstałe 'kosmopolis' wymaga pracy nad nowym podejściem do organizacji świata. Stąd autor zastanawia się nad odpowiednim sposobem tworzenia zdrowej narracji, w której słowo musi być wolne, choć cały wywód Gartona Asha skupia się nad niezbędnymi ograniczeniami tej wolności. Są wnioski, choć książka rodzi więcej pytań, na które nie ma optymalnych odpowiedzi. Nad całością rozważań unosi się potrzeba uwzględnienia kontekstu. Bez tego szerokiego i otwartego podejścia liberalna demokracja w społeczeństwie obywatelskim straci szansę na sukces w XXI wieku.

"Wolne słowo" jest zbiorem wniosków, które autor zebrał z licznych podróży po świecie, gdzie prowadził odczyty i dyskusje z ludźmi różnych kultur, zastanawiając się nad budowaniem wolnego słowa, które musi prowadzić do wymiany myśli, twórczego fermentu, spierania się, ale tak by zachować szacunek, godność i podstawowe prawa, które większość państw formalnie respektuje. Panorama problemów, które wymagają dogłębnej analizy, dotyczy wielu jednostkowych przypadków, w których człowieka zderzony jest z machinami państwa i ponadnarodowymi korporacjami pożądającymi władzy i pieniędzy. Kłopoty są na każdym poziomie 'kosmopolis'. Dominacja technologiczna i zbudowany przez USA model sieci negują inne kraje. Wiele mówi taki fragment (str. 66):

"W 2000 roku prezydent Bill Clinton zakpił, że kneblowanie internetu w Chinach byłoby jak próba 'przybicia galaretki owocowej gwoździem do ściany'. Odpowiedź chińskich przywódców - w streszczeniu - brzmiała: 'To tylko się przypatrz'."

Tak chyba złowieszczo-żartobliwie wygląda trwająca wojna o dominację w sieci, której końca nie widać; cierpią na jej eskalacji zwykli ludzie. Garton Ash we wstępie przybliżył podstawowe zasady i regulacje podpisane przez państwa, a które da się egzekwować w sieci. Wiele pojęć, które przez wieki wypracowano, można i współcześnie stosować. Prawo do prywatności, do swobód obywatelskich, do własności czy światopoglądowej manifestacji są tak samo realne w wirtualnym świecie. Wystarczy zachować powściągliwość i 'stanowczą uprzejmość' (zwrot autora, który został w książce ciekawie zdefiniowany i wielokrotnie użyty w opisanych typowych spornych sytuacjach internetowych).

Garton Ash sporo miejsca poświęcił na analizę technik manipulacji w internecie. Dostaje się portalom społecznościowym czy służbom specjalnym, których cynizm obnażają dostępne informacyjne wycieki umożliwiające formułowanie oskarżeń o naruszenie prawa. Ukryte klauzule lojalnościowe, podsłuchy, wyłudzenia drażliwych danych, dezinformacja, naciski czy pomówienia - to codzienność sieciowa. Odpowiedzą autora na ten nie najpiękniejszy obraz 'kosmopolis' zarysowany w pierwszej części książki, jest 10 zasad opisanych w obszerniejszej części drugiej. Przedyskutowane zagadnienia to przede wszystkim: przemoc, wiedza, dziennikarstwo, różnorodność, religia, prywatność, tajność. Każdy temat autor rozpatrzył pod kątem istniejących rozwiązań prawnych (głównie USA i Unii Europejskiej), podał liczne kontrowersyjne przykłady, które pokazują bezradność teorii wobec praktyki i słabość 'obywatela-myszy' w zderzeniu z 'psami i grubymi kotami' (tak zostały nazwane państwa i ponadnarodowe korporacje). Bardzo istotne, z punktu wiedzenia naszej internetowej codzienności, są analizy autora o granicach wolności wobec inności, o stopniu akceptowalnej i potrzebnej cenzury czy ochronie własności intelektualnej. Padają ważne i kontrowersyjne słowa o naszym stosunku do twierdzeń negujących Holokaust czy o prawie do dzielenia się dowolnej treści bzdurami. Gdzie się zaczyna obraza, naruszenie godności czy niezbywalnego poziomu szacunku dla inaczej myślących? To ostatnie pojęcie, jest jednym z kluczy, które pomagają likwidować napięcia w sieci. Autor postuluje istnienie dwóch rodzajów szacunku - wynikającego z akceptacji i pochodzącego z oceny (str. 417):

"(...) pierwszy rodzaj oznacza bezwarunkowy szacunek należny z mojej strony drugiej osobie przez sam fakt, iż jest ona istotą ludzką, obdarzoną tą samą co ja istotą człowieczeństwa i przyrodzoną godnością. Z kolei szacunek wynikający z oceny to taki, na który trzeba sobie zasłużyć - siłą argumentów, pięknem wykonania utworu muzycznego, umiejętnością gry w piłkę, poświęceniem w pielęgnowaniu chorych, hojnością wobec ubogich czy hartem ducha okazywanym w trudnych chwilach."

Problem polega na tym, że się je w nieuprawniony sposób często miesza. Ta piękna zasada rozgraniczająca, która jeśli zacznie być uczciwie realizowana przez wszystkich, przeniesie chyba połowę toksyczności języka internetowego w niechlubną przeszłość. Niestety na samym polu religijnym istnieje wielowiekowa 'czapa uprzedzeń', która unosi się nad ich wyznawcami w internecie. A wystarczyłoby te zasadę odnieść wprost do światopoglądu, o czym autor piszę kilka zdań niżej:

"Szanujemy wyznawcę - w znaczeniu szacunku wynikającego z akceptacji, ale niekoniecznie treść jego przekonań - w znaczeniu szacunku wynikającego z oceny."

Gdyby zasady proponowane w "Wolnym słowie" były proste do implementacji, już byśmy je stosowali z powodzeniem. Wtedy problem byłby z głowy w tak powstałym 'nowym wspaniałym świecie'. Garton Ash nie jest naiwny. Analizuje jawnie przemocowe rozwiązania istniejące w państwach, nieprawości i bezczelność 'psów i grubych kotów'. Nie bez powodu w USA nie ma formalnie prawa do tajemnicy dziennikarskiej, a korporacje powołują się na lokalne prawo, gdy jest im wygodnie (a dostępne treści umieszczają na serwerach państw, w których akurat jest dla nich bezpieczniej w kontekście potencjalnych pozwów). Czym jest interes państwa, jak podmiot, który zaimplementował kluczowe rozwiązanie techniczne, na którym zbudowana jest sieć, ma prawo kontrolować treści? W jaki sposób prasa, która się komercjalizuje, powinna walczyć uczciwie o odbiorcę? To otwarte pytania, które wciąż trzeba zadawać i szukać tymczasowych rozwiązań.

Garton Ash napisał wspaniałą książkę, która łączy wszystkie istotne problemy współczesnej 'sieciowej globalnej wioski' w jeden zamknięty ciąg argumentacji. Autor nie poucza, choć namawia i przekonuje do własnych wniosków. "Wolne słowo" nie jest książką 'do poduszki'. Trzeba wracać, czytać ponownie, przypominać sobie postawione wcześniej tezy. Na szczęście nie jest to też formalny teoretyczny traktat. Autor zaznajomiony z sytuacją Europy Środkowo-Wschodniej, potrafi zdać relację z odmienności naszej wrażliwości i drogi dochodzenia do demokracji w XX wieku. Porównuje różne systemy klasycznych demokracji, autokracji czy pozornych demokracji. Przypomina licznych dysydentów, poszukiwaczy prawdy i orędowników fundamentalnych zasad. Powołuje się na myślicieli Wschodu i Zachodu, którzy naturze ludzkiej przyglądają się od wieków. Okazuje się, że czasem wystarczy zaadaptować do wirtualnej rzeczywistości ich zasady. Wielość przykładów patologii z całego świata, różnych naruszeń zasad zdrowej interakcji w sieci czy ciekawe spostrzeżenia - to kolejny atut publikacji. Czasem jest śmiesznie, czasem strasznie. Ostatecznie po lekturze książki pozostaje optymizm, ale taki refleksyjny i wyczulony na próby manipulacji.

Gorąco zachęcam do namysłu podczas lektury.

Internet. Nieuchronnie spędzamy w nim coraz więcej czasu na zdobywaniu informacji a czasem i wiedzy, komunikowaniu się z innymi i budowaniu relacji, czyli w konsekwencji na realizacji siebie poprzez wymianę treści różnej natury i formy. Jesteśmy wręcz jego przedłużeniem stanowiąc z nim twór, który Timothy Garton Ash nazwał 'kosmopolis'. W swojej najnowszej książce...